ارگونومی: مطالعه عوامل انسانی موثر در طراحی ابزار و تجهیزات

1. دانش ارگونومی چیست و چه اهدافی را دنبال می کند؟

اصطلاح ارگونومی از ترکیب دو واژه یونانی ارگون (Ergon) به معنی کار و نوموس (Nomos) به معنی اصول یا قوانین درست شده است. بنابراین اصطلاح ارگونومی را می توان معادل "علم نحوه کار کردن" دانست.

ارگونومی علمی است که به مطالعه "انطباق" بین افراد و نوع کار آنها می پردازد. این علم انسانها را در مرحله اول اولویت قرار داده و توانایی ها و محدودیت های آنها را مورد نظر قرار می دهد. هدف ارگونومی، حصول اطمینان از اینست که وظایف، تجهیزات، اطلاعات و محیط کار، حداکثر تناسب را با شرایط هر کدام از کارکنان دارد. ارگونومی دانشی کاربردی در مورد طراحی تجهیزات است و می کوشد با برطرف ساختن موانع فیزیکی آسایش و راحتی انسان، عملکرد او را به حداکثر رسانده و امکان وارد شدن آسیب به فرد در حین کار کردن با تجهیزات را به حداقل برساند.

ارگونومی به مهندسی عوامل انسانی نیز معروف است، زیرا در این شاخه علمی که زیرمجموعه ای از دانش طراحی محسوب می شود، محدودیت ها و قابلیت های انسان در رابطه با وظایف او در محل کار مورد مطالعه قرار می گیرند.

ارگونومی محصول توسعه جوامع بشری و افزایش نقش منابع انسانی در پیشرفت جامعه است. در گذشته های کارگران را مجبور می کردند تا خود را با شرایط کاری وفق دهند. لیکن در جوامع پیشرفته امروزی سعی بر اینست که محیط کار را با شرایط مطلوب انسانی سازگار کنند. ارگونومی دانش جدیدی نیست، گرچه تنها در دهه های اخیر است که اهمیت آن مورد توجه طراحان قرا گرفته است. این اصطلاح برای اولین بار در سال 1857 در ادبیات علمی ظاهر شد.

برای ارزیابی تناسب و انطباق بین یک فرد و کار او، عوامل زیر باید مورد ملاحظه قرار گیرند:

• کاری که بر عهده فرد گذارده شده و میزان تقاضا از او؛
• تجهیزات مورد استفاده (اندازه، شکل و میزان تناسب آنها با کار مورد نظر)؛
• محیط فیزیکی (دما، رطوبت، نور، سر و صدا، ارتعاشات)؛
• محیط اجتماعی (مانند کار گروهی و حمایت مدیریت از کارکنان)

1-1. عوامل انسانی مهم در مطالعات ارگونومیک

در طراحی ارگونومیک تمامی ویژگیهای فیزیکی یک فرد باید مورد مطالعه قرار گیرند:

• اندازه بدن و شکل آن؛
• تناسب اندام و استحکام بدنی؛
• وضعیت قرار گرفتن بدن؛
• حواس از قبیل بینایی، شنوایی و لامسه؛
• تنش ها و کرنش های وارده بر عضلات؛ مفاصل و اعصاب.

همچنین عوامل روانشناختی فرد نیز مورد لحاظ قرار می گیرند:

• توانایی های ذهنی،
• شخصیت،
• دانش،
• تجربیات.

متخصصین علم ارگونومی با ارزیابی ویژگی های افراد، شغل، تجهیزات و محیط کاری آنها و کنش متقابل بین این عوامل، قادر خواهند بود سیستم های کاری با ایمنی کافی و کارایی و بهره وری بالا طراحی کنند.

1-2. اهمیت ارگونومی

بطور کلی بکاربردن ارگونومی در محیط کار فواید زیر را بدنبال خواهد داشت:

• کاهش احتمال بروز حوادث؛
• کاهش احتمال مصدومیت و افزایش سلامت افراد؛
• ارتقای عملکرد و بهره وری کار.

ارگونومی می تواند احتمال رخداد حادثه را کاهش دهد. بعنوان مثال در طراحی پانل های کنترل مسائل زیر را می توان در نظر گرفت:

• مکان قرار گرفتن سوئیچ ها و کلیدها- اگر امکان روشن یا خاموش شدن تصادفی سوئیچ ها وجود داشته باشد، ممکن است زنجیره ای از رویدادها رخ دهد که در نهایت منجر به یک حادثه گردند.
• رنگ های بکار رفته در شناسایی سیگنالها و علائم – بیشتر افراد رنگ سبز را بعنوان یک وضعیت ایمن تفسیر می کنند. اگر از رنگ سبز برای وضعیت هشدار استفاده شده باشد، ممکن است توسط افراد نادیده انگاشته شود.
• حجم بیش از حد اطلاعات ارائه شده – اگر به فردی در مورد یک وظیفه خاص حجم زیادی از اطلاعات داده شود، ممکن است باعث سردرگمی او شده و عمل اشتباهی از او سر زند.

استفاده از اصول طراحی ارگونومیک در طراحی تجهیزات و محیط کار، از صدمات وارده به انسان در اثر انجام کارهای تکراری و قرار دادن وضع بدن در حالت های نامناسب می کاهد. اگر بعنوان مثال میز و صندلی کامپیوتر از طراحی مناسبی برخوردار نباشند، بمرور زمان صدمات جبران ناپذیری به مفاصل، اسکلت و ماهیچه های بدن اپراتور وارد می شود.

عدم رعایت اصول ارگونومی در طراحی تجهیزات و محیط کار، باعث ایراد صدماتی به انسان می گردد که از آنها با عنوان اختلالات عضلانی- اسکلتی مرتبط با کار یاد می‌کنند. این اختلالات زمانی رخ می دهند که قابلیت های فیزیکی کارگر با نیازمندیهای فیزیکی نوع کار او تطابق نداشته باشد. از جمله این اختلالات می توان به التهاب تاندون ها، التهاب آرنج و مفاصل، التهاب زردپی ها، کمردرد مزمن و فشار بر اعصاب میانی مچ اشاره کرد. هم چنین عدم رعایت اصول ارگونومی در طراحی تجهیزات، کار با آنها را برای انسان دشوار ساخته و از عملکرد کاری او خواهد کاست.