کانون های تفکر

کانون های تفکر

اصغر ناصری

اسفندماه 1381

تعاریف و مفاهیم اولیه

 یک کانون تفکر، سازمان یا گروهی است که بر روی حل یک مسئله خاص یا انجام یک وظیفه معین در حوزه علوم، جامعه یا تکنولوژی متمرکز شده است. هدف کانون تفکر درگیر شدن در موضوعات و چالش هایی است که فراتر از حد توانایی های افراد یا گروه های متخصصین متوسط می باشد. مطالعات درازمدت و عمیق شیوه کاری کانون های تفکر می باشد ]1[.

در ادبیات فارسی سایر واژگانی که برای کانون تفکر بکار می رود عبارتند از اندیشگاه، مرکز مطالعات استراتژیک و مخزن فکری.

واژه کانون تفکر معمولاٌ به سازمانهایی اطلاق می شود که نظریه پردازان و اندیشمندان را بخدمت می گیرند تا برای مسائل کلان، تحلیلها و دستورالعمل هایی برای سیاست گذاری فراهم نمایند. کانون های تفکر در ایالات متحده نقش مهمی در شکل دادن به سیاست خارجی و کشوری ایفا می کنند. بعنوان مثال مقوله ای مانند دفاع موشکی ملی در بین کانونهای تفکر به مباحثه گذاشته شده و نتایج آن در تصمیمات حکومتی تاثیر می گذارند. پشتوانه مالی این سازمانها اغلب از جانب اعطاکنندگان کمک بخش خصوصی تامین شده و اعضای کانونهای تفکر آزادی فکری بیشتری نسبت به اشخاص شاغل در سازمانهای حکومتی دارند.

در جمهوری خلق چین تعدادی کانون تفکر وجود دارد که توسط سازمانهای حکومتی حمایت می شوند، لیکن ساختار اداری آنها همچنان غیر رسمی باقی مانده است تا اعضای آن بتوانند آزادانه به پیشنهاد ایده های خود بپردازند. در حقیقت بیشتر دیپلماسی عملی بین چین و ایالات متحده، شکل مبادلات آکادمیک بین اعضای کانونهای تفکر این دو کشور را پیدا کرده است.

برخی رویدادهای مهمی که نتیجه فعالیت کانون های تفکر بوده است عبارتند از:

·         ابداع بمب اتمی

·         ارتباط بین انسان و دلفین ها

·         اینترنت و وب جهان گستر

·         برخی از برنامه های فضایی ایالات متحده

·         مشاهده از راه دور^[1]

·         هواشناسی جهانی

·         حمله سال 2003 به عراق

·         واسط کاربری گرافیکی (GUI)

انتقادات مرسوم در مورد عملکرد کانونهای تفکر

منتقدینی چون رالف نیدر^[2] چنین اظهار کرده اند که ماهیت سازمان خصوصی که از کانونهای فکری پشتیبانی مالی بعمل می آورد، ممکن است بر دستاوردهای آنها اثر گذاشته و آنها را به سمت و سوی خاصی متمایل سازد. برخی نیز چنین ایراد می کنند که اعضای این کانونها تمایل به ترویج و انتشار آن دسته از نتایج علمی دارند که تضمین کننده جریان پشتیبانی مالی از سوی اعطا کنندگان هستند.

برخی منتقدین از این نیز پیشتر می روند و چنین اظهار می کنند که کانونهای فکری چیزی بیش از ابزارهای تبلیغاتی در جهت پیشبرد نظریات ایدئولوژیکی سازمانهای موسس آنها نیستند. از نظر آنان بیشتر کانونهای تفکر که در مراکز دولتی جای دارند، صرفا برای تحمیل عقاید مطلوب شرکتهای خصوصی بزرگ بوجود آمده اند. مثالهایی که این صاحبنظران ارائه می کنند عبارت است از دعوت سیاستمداران به میهمانی صرف ناهار در محل کانونهای تفکر، تا بدینوسیله نتایج پژوهشی که از سوی اعضا به آن سیاستمداران ارائه می شود در جهت منافع عمومی بنگاه های اقتصادی بزرگی همچون مایکروسافت عمل نماید. لیکن اینگونه ارتباطات هیچگاه فاش نمی شود. مثال دیگر گزارشات پژوهشی شرکت RAND در مورد سیستم دفاع موشکی ملی هستند که منجر به افزایش سرمایه گذاری در آن دسته از محصولات نظامی گشتند، که توسط حامیان مالی این شرکت تولید می شوند. معافیت های مالی در نظر گرفته شده برای این کانونهای فکری نیز باعث می شود که از منابع مالی خود بهتر استفاده کنند.

تمامی سازمانهایی که خود را کانون فکری می نامند، بطور دقیق از تعاریف گفته شده در بالا پیروی نمی کنند. سازمانهای بازاریابی یا روابط عمومی، بویژه با هویت بین المللی، گاهی اوقات خود را کانون فکری می نامند. با این عمل علاوه بر حفظ اعتبار سنتی خود، چهره ای مدرن از خود نشان می دهند.

شرکت مایکروسافت تقریبا یک دوجین از کانون های فکری^[3] را تحت حمایت مالی خود گرفته است. وظیفه این کانونها انتشار گزارشات پژوهشی است که نرم افزارهای با کد منبع باز و در دسترس را مورد حمله قرار می دهند، بدین امید که سیر موفقیت و همه گیر شدن آنها را کند سازند. نرم افزارهای با کد منبع باز همچون سیستم عامل لینوکس همواره رقیب اصلی محصولات مایکروسافت با کد پنهان و رمز شده بوده اند ]2[.

کانون های تفکر در ایالات متحده

وضعیت کنونی

در حال حاضر بیش از 1000 کانون تفکر در ایالات متحده وجود دارد که بیش از نیمی از آنها توسط دانشگاه ها تاسیس شده اند. آنهایی که فاقد هرگونه وابستگی به دانشگاه ها هستند (و تنها حدود 100 تا از آنها در واشنگتن واقع شده اند) می توانند به سه دسته اصلی طبقه بندی شوند:

الف) کانون هایی که به یکی از دو حزب سیاسی عمده یا ایدئولوژی مربوط به آنها وابسته اند. این موسسات اغلب یک برنامه سیاسی خاص را دنبال می کنند. چند مثال عبارتند از بنیاد هریتیج و موسسه اقتصاد آمریکا (AEI) (محافظه کار)، موسسه بروکینگز و موسسه خط مشی اقتصادی (EPI) (لیبرال).

ب) کانون هایی که از نظر سیاسی خنثی و متوازن انگاشته می شوند و تحلیل گرانی از هر دو طیف سیاسی محافظه کار (جمهوری خواه) و لیبرال (دمکرات) در خود دارند، مانند مرکز مطالعات استراتژیک و بین المللی (CSIS).

پ) کانون هایی که بر یک موضوع سیاسی یا منطقه جغرافیایی خاص تمرکز دارند. مانند موسسه اقتصاد بین المللی (IIE)

زمینه های اصلی پژوهش

بیشتر کانون های فکری بزرگ گستره وسیعی از موضوعات سیاسی را در زمینه داخلی و بین المللی پوشش می دهند. بعنوان مثال AEI بر اقتصاد، تجارت و رفاه اجتماعی، سیاست های حکومتی، روابط بین الملل و سیاست امنیتی تمرکز دارد. شرکت RAND پژوهش هایی را در زمینه امنیت ملی، علوم و تکنولوژی دنبال می کند. مثالهای دیگری از گستره وسیع مباحث دنبال شده توسط این کانون ها عبارتند از تحلیل بخش های اقتصادی مانند صنعت مخابرات، برنامه های منطقه ای مانند مطالعات آسیایی.

ساختار و نیروی انسانی

بعنوان یک قاعده، کانون های تفکر بزرگ ایالات متحده تحت سرپرستی یک رئیس یا مدیر اجرایی ارشد هدایت می شوند که مسئول مدیریت روزانه می باشد (مدیریت پروژه ها، اعمال دستورالعمل های سازمان و انتصاب کارکنان جدید). این فرد در برابر یک هیئت امنا یا هیئت مدیره پاسخگو می باشد. این فرد توسط گروهی از معاونین یا مدیران پژوهشی دستیاری می شود. هیئت مدیره معمولا از چهره های شاخص بخش های اقتصادی کشور، کارمندان ارشد دولتی سابق، اعضای کنگره و در برخی حالات افرادی از سایر کانون های تفکر تشکیل شده است. بیشتر کانون های تفکر دارای یک هیئت مشاوره نیز می باشند.

بازاریابی و روابط عمومی

وظیفه اصلی کانون های تفکر بزرگ در ایالات متحده تولید دانش و فراهم ساختن اطلاعات برای نخبگان سیاسی و اقتصادی و نیز عموم جامعه می باشد. برای نیل به این مقصود آنها روش های متعددی را بکار می گیرند:

الف) سخنرانی و نشست های تخصصی: کانون های فکری تلاش آگاهانه ای در جهت ارتباط با مخاطبین خود از طریق سخنرانی، سمینار، کنفرانس و نشست های تخصصی می نمایند. بعنوان مثال CSIS در سال بیش از 700 رویداد از اینگونه در برنامه خود دارد.

ب) انتشارات: کانونهای فکری بزرگ معمولا دارای انتشارات وسیعی به شکل چاپی و الکترونیکی هستند. یکی از مهمترین ابزارهای یک کانون فکری وب سایت آن است. وب سایت یک کانون بزرگ معمولا شامل گزارش کنفرانس و برنامه ها، تحلیل های اجمالی، خلاصه کتب، زندگینامه متخصصین خود و گاهشمار رویدادها هستند.

پ) رسانه های جمعی: اخبار فعالیت های کانون های فکری معمولا انعکاس وسیعی در رسانه های می یابند.

ت) ارتباط با سازمانهای حکومتی: کانون های فکری ایالات متحده اغلب ارتباط نزدیکی با اعضای کنگره و مقامات حکومتی دارند. متخصصین این کانون ها بطور مرتب گزارش فعالیت های خود را به استحضار اعضای کنگره و مقامات حکومتی می رسانند. همچنین مقامات حکومتی برای صحبت در کانون ها نیز بطور مداوم دعوت صورت می پذیرد.

نحوه تامین منابع مالی کانونهای فکری در ایالات متحده

کانون های فکری اغلب در جستجوی کمک های مالی از صنایع، شرکت های چند ملیتی و بنیادها و بالاتر از همه افراد شاخص بخش خصوصی هستند. بیشتر از 90 درصد منابع مالی کانون ها از این طریق تامین می شود. ده درصد بقیه را درآمد حاصل از فروش انتشارات و حق عضویت دریافتی برای شرکت در نشست های علمی تشکمیل می دهد ]3[.

معرفی معروفترین کانون تفکر دنیا: شرکت RAND

تاریخچه پیدایش RAND به زمان جنگ جهانی دوم باز می گردد. موسس اصلی این شرکت ژنرال نیروی هوایی آمریکا، اچ. آرنولد بود که در گزارشی به شورای جنگ اهمیت استفاده از منابع علمی و صنعتی در توسعه تجهیزات و فنون نظامی را یادآور شد. بدین ترتیب با دستیاری برخی از دانشمندان شاغل در M.I.T. و شرکتهای هواپیمایی، کانون تفکر RAND را پی ریزی کرد. مهمترین دستاوردهای علمی این شرکت در طول حیات کاری آن عبارتند از:

1946: امکان سنجی ماهواره گردنده در مدار زمین

1950: مطالعه اصولی درباره اتحاد جماهیر شوروی

1954: توسعه ماهواره های جاسوسی (کرونا)

1962: ابداع تکنولوژی packet switching که بذر پیدایش اینترنت بشمار می رود.

1964-1966: شناسایی چالش های امنیت کامپیوتر

1972: بزرگترین کار مطالعاتی در زمینه بهداشت در طول تاریخ

1972: بانک اطلاعاتی تروریسم، مستندسازی تهدیدات ملی

1976: مدیریت منابع آب در هلند

1978: تعیین مشخصات مجرمین شغلی

1984: روش جایگزینی برای حل اختلاف، هزینه ها و فواید

1987: هزینه های امپراطوری شوراها، پیش بینی فروپاشی شوروی

1995: گسترش ناتو، نقش ها و ماموریت های جدید

1999: طرحهایی برای امنیت کشور

2003: پروژه اصلاح نظام آموزشی قطر

در حال حاضر زمینه های پژوهشی اصلی این شرکت عبارتند از:

• عدالت مدنی
• آموزش
• انرژی و محیط زیست
• بهداشت و تندرستی
• روابط خارجی
• امنیت ملی آمریکا
• جمعیت و طول عمر
• ایمنی عمومی
• علوم و تکنولوژی
• حمل و نقل و زیرساختارها

کانون های تفکر در ایران

در مورد سابقه و گستره فعالیت کانون های تفکر در ایران سندی از اینترنت بدست نیامد. تنها در برخی از اسناد شورای برنامه ریزی پژوهش وزارت علوم تنها نامی از کانونهای تفکر به میان آمده است. در اینجا به برخی از موسساتی که بعنوان کانون تفکر، اندیشگاه یا مرکز مطالعات استراتژیک معروف شده اند اشاره می شود.

1. دفتر سیاست پژوهی فناوری دفاعی (http://cdtechpol.mod.ir/)

ایده اولیه تشکیل یک مرکز مطالعات استراتژیک در حوزه علوم دفاعی، در سال 1372 تحت عنوان دفتر مطالعات ارائه و در موسسه آموزشی و تحقیقاتی صنایع دفاعی تشکیل شد. سپس در سال 1376 تحت عنوان مرکز مطالعات و برنامه ریزی استراتژیک و با رویکرد استراتژی علوم و تکنولوژی دفاعی به فعالیت خود ادامه داد. با شروع مباحث تحول در سطح وزارت دفاع و به منظور انطباق بیشتر با تحولات محیطی و با هدف تدوین استراتژی علوم و تکنولوژی دفاعی جمهوری اسلامی ایران، در 20 آبان 1381 به دفتر سیاست پژوهی فناوری دفاعی تغییر نام داد. از لحاظ سلسله مراتب سازمانی، دفتر سیاست پژوهی فناوری دفاعی، تحت تابعیت حوزه تحقیقات و توسعه فناوری موسسه آموزشی و تحقیقاتی صنایع دفاعی قرار دارد.

دستاوردهای این مرکز عبارتند از تهیه و انتشار بیش از 200 عنوان  مقاله، 10 عنوان کتاب، دو ویژه نامه نشریه پژوهشیار و یک سی دی از انتشارات دفتر.

2. شرکت اندیشه‌پردازان شریف (http://www.sharifthinktank.com)

شرکت اندیشه‌پردازان شریف (با مسؤولیت محدود) در بهار 1382 تاسیس گردید..  از جمله مشتریان و همکاران گروه موسس شرکت می‌توان به وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح, دفتر همکاری‌های فناوری ریاست جمهوری, وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی, شهرداری تهران, فرهنگستان‌ها, سازمان اسناد ملی ایران, سازمان همیاری اشتغال (جهاد دانشگاهی), پتروشیمی بندرامام, و شرکت تولیدی ایران‌تایر اشاره کرد. در وب سایت این شرکت زمینه های فعالیت آن بشرح زیر معرفی شده اند:

1.       پیشنهاد, طرح‌ریزی و اجرای طرح‌های مطالعاتی و پژوهشی برای سازمان‌ها و شرکت‌های مختلف

2.       ارایه مشاوره و همیاری فکری به سازمان‌ها و موسسات

3.       ارایه مشاوره تصمیم‌گیری, تصمیم‌سازی و سیستم‌های تصمیم‌یار مدیریت

4.       ارایه خدمات مشاوره‌ی مدیریت به سازمان‌ها

5.       تهیه بولتن و نشریات داخلی و عمومی (سفارشی) برای سازمان‌ها, موسسات و نهادهای مختلف

6.       انجام پژوهش‌های فرهنگی و اجتماعی به صورت سفارشی یا خودگردان (ابتکاری)

7.       انجام مطالعات آینده‌پژوهی و آینده‌شناسی و ارایه مشاوره در این زمینه

8.       ارایه خدمات برنامه‌ریزی, سیاست‌گذاری و تدوین استراتژی برای شرکت‌ها, سازمان‌ها و سطوح ملی و جهانی

9.       طراحی و برگزاری مجموعه مصاحبه, سمینار, هم‌اندیشی و نمایشگاه

10.   تهیه مقالات, مطالب و کتب علمی و پژوهشی در موضوعات موردسفارش کارفرمایان

11.   طراحی و برگزاری دوره‌های آموزشی و تخصصی برای سازمان‌ها

12.   طراحی و پیاده‌سازی نرم‌افزارهای چندرسانه‌ای فکری و آموزشی

13.   طراحی و اجرای سیستم‌های اسناد, نمایه‌نامه و فهرستگان در حوزه‌های مختلف

14. ایجاد و توسعه روابط فرهنگی و همکاری با سازمان‌ها‏, نهادها و صاحبنظران بین‌المللی

15.   همیاری در حفظ و توسعه میراث فرهنگی و اسناد ملی ایران

16.   مشارکت و همکاری در پروژه‌ها, طرح‌ها و اقدامات پژوهشی دیگران

17.   ایده‌یابی, ایده‌سازی و ایده‌پراکنی در موضوعات نوین و حائزاهمیت برای کشور از طریق رصد مستمر جهان اندیشه و انتشار مرتب مقالات در نشریات کثیرالانتشار

18.   ارایه خدمات در زمینه علوم و فناوری (سیاست‌پژوهی و آینده‌پژوهی) بویژه فناوری اطلاعات و سیستم‌های اطلاعاتی

19.   ارایه راه‌حل برای مسایل و مشکلات پیش‌روی سازمان‌ها (حل مساله به روش خلاقانه)

عمده خروجی این شرکت مقالات پژوهشی می باشد.

3. دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی وزارت امور خارجه (http://www.ipis.ir/IPIS/IPIS.asp)

دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی وزارت امور خارجه در مهر ماه سال 1362 تاسیس شد. تاهداف این مرکز مطالعاتی بشرح زیر تعریف شده است:

• پژوهش در امور مربوط به سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران
• تولیددانش و ادبیات مربوط به روابط بین الملل جهت افزایش فهم از واقعیت های منطقه ای و بین المللی

·         کمک به اجرای سیاست خارجی ایران از طریق ارتباط با پژوهشگران، موسسات پژوهشی.

برخی پروژه های تحقیقاتی این دفتر عبارتند از:

آثار الحاق ایران به WTOسیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران

آثار پیوستن ترکیه به اتحادیه اروپایی به امنیت و منافع جمهوری اسلامی ایران

آینده اسلام گرایان در ترکیه

ارتباطات در روند همگرایی بین ایران و PGCC در دهه 90

استراتژی گفتگوی فرهنگی و تأثیرات آن بر منافع جمهوری اسلامی ایران

الگوی اعتمادسازی در منطقه خلیج فارس

امنیت در سده بیست و یکم:‌ دیدگاه چین

بررسی راههای گسترش همکاریایران و آسیای مرکزی

بررسی رویکرد جمهوری اسلامی ایران نسبت به معاهدات خلع سلاح با تأکید بر CTBT

بررسی ژئوپلتیکی در خلیج فارس و دریای سرخ

نتیجه گیری

تجربه ایجاد کانونهای تفکر در ایران. تجربه نوینی است و هنوز چارچوب علمی درستی نیافته است. معدود مراکز مطالعاتی موجود نیز به سختی در چارچوب متداول کانون های تفکر می گنجند و دستاوردها و خروجی های آنها تنها شامل انتشار کتب و مقالات می باشد. تاکنون گزارشی از دستاورد عملی این مراکز در حل مسائل کشوری داده نشده است و سیاست مشخصی نیز برای فعالیت این کانونها در سطح وزارت خانه های مسئول تدوین نگردیده است.

مراجع

1. Vaessen Institute for Strategic Insight, <http://www.robsworld.org/vifsi.html>

2. Think tank, Wikipedia, the free encyclopedia, <http://en.wikipedia.

org/wiki/Think_tank>

3. Think Tanks in the U.S. : The Current Situation, Konrad Adenauer Foundation, <http://www.kas.de/proj/home/home/1/2/webseite_id-958/>

4. RAND Corporation, <http://www.rand.org>

فهرستی از کانون های تفکر جهان را می توان در آدرس های زیر یافت:

1. World Press Review Directory of Think-Tanks and NGOs <http://www.worldpress.org/library/ngo.htm>

2. NIRA's World Directory of Think Tanks

< http://www.nira.go.jp/ice/nwdtt/index.html>

---

---

[1] . Remote viewing

[2] . Ralph Nader

رالف نیدر (-1934) یکی از منتقدین معروف شرکتها و سازمانهای آمریکایی است. انتقادات او بیشتر مسائل زیست محیطی و حقوق مصرف کنندگان را مورد نظر قرار می دهد. او در انتخابات ریاست جمهوری سال 2004 آمریکا نامزد مستقل بود.

[3] . همچون موسسه آلکسیس دوتوکویل که مدعی اثرات مخرب لینوکس بر صنعت تکنولوژی اطلاعات ایالات متحده شده و آنرا موجب استهلاک مداوم ارزش بخش صنعتی نرم افزار دانسته است. آدرس زیر فهرست جامعی از حملاتی که کانون های فکری وابسته به مایکروسافت به نرم افزار منبع باز نموده اند را منتشر نموده است:

http://www.linuxworld.com/story/45362_p.htm