نگاهی اجمالی به صنعت خودروی ایران

گردآوری و تالیف: اصغر ناصری

صنعت خودروی ایران پس از صنعت نفت و صنعت گاز، دومین صنعت بزرگ داخلی است و 10 درصد تولید ناخالص داخلی کشور را شامل می‌شود. ایران در سال 2017 حدود 1.4 میلیون خودرو و وسیله نقلیه تولید کرده و مقام شانزدهم در جهان را از آن خود کرده است. بدین ترتیب ایران در مکانی بالاتر از ایتالیا قرار می‌گیرد. پس از اعمال تحریم های جدید آمریکا در سال 2018، تنها پس از یکماه تولید خودروی ایران 29 درصد افت کرد که نشان از وابستگی این صنعت به مواد و قطعات وارداتی دارد. دو شرکت دولتی ایران خودرو و سایپا بیش از 96 درصد تولید خودرو در داخل را بر عهده دارند.

تاریخچه صنعت خودروی ایران

در سال 1346 اولین خودروی پیکان توسط کارخانه ایران ناسیونال تولید شد. این خودروی کوچک جعبه‌ای شکل در واقع نسخه‌ای از هیلمن هانتر انگلیسی بود. پیکان بین سالهای 1348 تا 1353 بر تولید داخلی خودرو غلبه داشت. در این سالها خودروسازهای آمریکایی و اروپایی مانند کادیلاک، شورولت و بنز نیز در بازار ایران حضور داشتند. در سال 1355 ایران 60 هزار دستگاه خودرو وارد کرد که تقریبا 40 درصد بازار ایران در آن سال را به خود اختصاص می‌دادند.

جنگ ایران و عراق باعث کاهش فوق العاده تولید خودرو شد و از 120 هزار دستگاه در سال 1358 به فقط 5 هزار دستگاه در سال 1368 سقوط کرد. دو عامل ممنوعیت واردات و کاهش تولید در زمان جنگ باعث تقاضای انباشته برای خودرو و کمبود شدید آن در بازار داخلی گردید.

در طی دوران بازسازی پس از جنگ، صنعت خودرو جان دوباره‌ای گرفت و نقشی محوری در پاسخگویی به بیکاری و سایر چالش‌های اقتصادی ایفا می‌کرد. اما تحول اصلی زمانی اتفاق افتاد که دو خودروساز اصلی کشور، ایران خودرو و سایپا با شرکتهای چندملیتی کیا و پژو وارد همکاری شدند. این توافقنامه‌ها باعث شد شرکتهای ایرانی قابلیت‌های فناوری خود را بسرعت ارتقا دهند و از طریق مهندسی معکوس و امتیاز انتقال فناوری به تولید خودروهای ارزان قیمت این دو شرکت بزرگ بین‌المللی، همچون پراید و پژو 405 بپردازند.

تا سال 1391 ایران به بزرگترین تولید کننده خودرو در خاورمیانه تبدیل شده بود و در سال 1392 حداقل 700 هزار نفر در این صنعت مشغول به کار بودند که 4 درصد کل نیروی کار کشور را تشکیل می‌داد.

جایگاه ایران در میان کشورهای صادر کننده خودرو

جدول زیر رتبه بندی صادرکنندگان خودرو در دنیا را نشان می‌دهد:

1.      آلمان: 154.7 میلیارد دلار

2.      ژاپن: 99.1 میلیارد دلار

3.      ایالات متحده: 51.4 میلیارد دلار

4.      مکزیک: 49.4 میلیارد دلار

5.      بریتانیا: 42 میلیارد دلار

6.       کانادا: 41 میلیارد دلار

7.      کره جنوبی: 38.2 میلیارد دلار

8.      اسپانیا: 35.5 میلیارد دلار

9.      بلژیک: 34.1 میلیارد دلار

10.  فرانسه: 25.2 میلیارد دلار

11.  جمهوری چک: 22.8 میلیارد دلار

12.  اسلواکیا: 22 میلیارد دلار

13.  ایتالیا: 16.9 میلیارد دلار

14.  ترکیه: 12.4 میلیارد دلار

15.  سوئد: 11.6 میلیارد دلار

کشورهای نامبرده 84.7 درصد کل صادرات خودروی دنیا را بخود اختصاص داده‌اند.

چین با 8.6 میلیارد دلار در جایگاه نوزدهم دنیا قرار دارد.

به دلیل عدم شفافیت اطلاعات، جایگاه ایران در میان کشورهای صادرکننده خودروی دنیا به روشنی معلوم نیست و آمار بسیار متناقضی در این زمینه یافت می‌شود. لیکن مطابق گزارش نشریه معتبر فاینانشیال تریبیون در طول یازده ماه نخست منتهی به 20 فوریه 2018 شرکتهای ایرانی 98 میلیون دلار خودرو، قطعات خودرو و ماشین آلات کشاورزی به مقاصدی مانند عراق و سوریه صادر کرده اند که ارزشی حدود 98 میلیون دلار را شامل می‌شود. با این ترتیب ایران در میان کشورهای صادر کننده دنیا نقش قابل توجهی ندارد و صنعت خودرو غیر از اشتغال، سهم ناچیزی در تامین ارز مورد نیاز کشور دارد.

دلایل این امر را بطریق زیر می‌توان برشمرد:

1.      تحریم های اقتصادی که مانع صادرات آزاد به کشورهای دنیا می شود.

2.      وابستگی شدید به واردات مواد اولیه مانند فولادهای آلیاژی

3.      فرسودگی ماشین آلات تولیدی

4.      دولتی بودن و بوروکراسی عظیم در صنعت خودرو

5.      کیفیت پایین خودروهای تولید داخل

آثار اجتماعی صنعت خودروی ایران

در طی دهه اول انقلاب افزایش سریع جمعیت باعث افزایش تقاضا برای مسافرت و جابجایی شد. جمعیت شهرنشین به 75 درصد رسید و تقاضا برای خودروی شخصی افزایش یافت زیرا حمل و نقل عمومی از کارایی کافی برخوردار نبود.

عطش ایرانیان برای خودرو مسایل دیگری از جمله آلودگی خطرناک هوا به وجود آورده است. در سال 2014 تعداد 4 میلیون و دویست هزار خودرو خیابانهای تهران را به اشغال خود درآورده بودند و اکنون تعداد خودروها در این شهر شش برابر ظرفیت زیرساخت حمل و نقل آن است. فرسودگی خودروها و عدم استفاده از وسایل کنترل انتشار آلاینده ها از اگزوز خودرو باعث افزایش مواد آلاینده هوا به میزان خطرناکی شده بطوری که سالانه در تهران در اثر عوارش ناشی از آلودگی هوا جان خود را از دست می‌دهند.

منابع:

http://www.worldstopexports.com/car-exports-country/

https://financialtribune.com/articles/domestic-economy-auto/83724/irans-11-month-auto-exports