صفحات تکتونیکی سیاره زمین

 

برخی از صفحات بزرگ و کوچک تکتونیکی زمین در وضعیت امروزین خود

میلیاردها سال پیش، سطح زمین دریایی از سنگ مذاب بود. با سرد شدن تدریجی این ماگمای جوشان، یک پوسته سنگی پیوسته شکل گرفت که در آن کانیهای چگال تر به سمت مرکز زمین فرو رفته و آنها که کمتر چگال بودند به سمت بالا صعود کردند.

صفحه منجمد شده پوسته زمین را تشکیل داد، سپس یک جبه (گوشته) در زیر آن شکل گرفت. ماده سست تر زیر پوسته داغتر و متحرک بود. اختلاف در استحکام این لایه ها به لایه های فوقانی اجازه حرکت داد. این لایه ها با هم برخورد کرده و در محل برخورد و به هم فشردگی آنها دره ها و کوه ها شکل گرفتند و آتشفشانها و زمین لرزه ها به وجود آمدند.

اما چند تا از این صفحات سطح زمین را می پوشانند؟ پاسخ از یک دوجین تا تقریبا 100 بسته به نقطه نظر ما تغییر می کند.

بیشتر زمین شناسان بر این باورند که حدود 12 تا 14 صفحه اصلی بیشتر سطح زمین را می پوشانند. هر کدام مساحتی حداقل حدود 20 میلیون کیلومتر مربع دارند و بزرگترین آنها صفحات آمریکای لاتین، آفریقا، اوراسیا، هندو استرالیا، آمریکای جنوبی، قطب جنوب و اقیانوس اطلس هستند. قابل توجه ترین آنها صفحه اقیانوس اطلس است که عرصه ای به وسعت حدود 103.3 میلیون کیلومتر مربع را می پوشاند و به دنبال آن آمریکای شمالی است که 75.9 میلیون کیلومتر مربع مساحت دارد.

علاوه بر این هفت صفحه بسیار بزرگ، پنج صفحه کوچکتر وجود دارد: دریای فیلیپین، کوکاس (Cocos)، نازکا، صفحه عربی و خوآن دو فوکا. برخی صفحه آناتولی و آفریقای شرقی را نیز بر می شمارند و تعداد صفحات را از 12 به 14 می رسانند.

در مرز صفحات اوضاع پیچیده تر می شود زیرا حرکت صفحات نسبت به هم (تکتونیک صفحه ای) باعث شکستن صفحلت به قطعات کوچکتر به نام ریزصفحات می شود. اینها مساحتی حدود 1 میلیون کیلومتر مربع دارند و به باور دانشمندان 57 تا از آنها بر سطح زمین وجود دارند.

همچنانکه زمین شناسان درک بیشتری از این پازل پویا بدست می آورند، به سناریوهای شگفتی که این صفحات متحرک پوسته زمین خلق می کنند دست می یابند. سریعترین این صفحات یعنی صفحه اقیانوس اطلس با سرعت 7 تا 10 سانتی متر در سال حرکت می کند.

این حرکت سریع توسط حلقه محاطی از نواحی کشش به درون ایجاد می شود که به نام حلقه آتش موسوم است، که در آنجا نیروهای گرانشی صفحات را به درون زمین می کشند. این حرکت پیوسته ممکن است قاره ها را نیز در خود کشیده و محو کند بطوری که با مرور زمان قطعه ای از یک قاره به درون جبه کشیده شود. در نتیجه در عرض چند میلیارد سال آینده کره زمین ما بسیار متفاوت تر از امروز به زمین خواهد رسید.

تحول چهره زمین در 225 میلیون سال اخیر

منبع: Live Science

تکتونیک صفحه ای چیست؟

تکتونیک صفحه ای پدیده ای است که حرکت سطح زمین را در طول زمان، از ژرف ترین گودالهای اقیانوسی تا بلندترین کوهها توضیح می دهد.

این نظریه که در فاصله سالهای 1950 تا 1960 تدوین شده ریشه در نظریه رانش قاره ای دارد که برای اولین بار در سال 1912 پیشنهاد شد و مطابق آن قاره های سیاره زمین در طول زمان از یکدیگر رانده شده و فاصله گرفته اند. در آن زمان علت این پدیده روشن نبود اما اکنون پژوهشگران توضیح محکمی برای آن دارند: تکتونیک صفحه ای.

تکتونیک صفحه ای نظریه ای است که بر اساس آن پوسته بیرونی زمین به تخته های بزرگی از صخره های صلب به نام صفحات تفکیک شده که بر روی جبه زمین می توانند بلغزند. جبه لایه سنگی درونی تر است که بالای هسته زمین قرار دارد. لایه صلب بیرونی زمین که شامل پوسته و جبه بیرونی است، لیتوسفر نامیده می شود. این لایه حدود 100 کیلومتر ضخامت دارد. زیر لیتوسفر آستنوسفر قرار دارد که یک لایه لزج است که بواسطه حرارت عظیم درون زمین بصورت لغزنده درآمده است. این لایه سطح زیرین صفحات پوسته زمین را روانکاری می کند و به لیتوسفر امکان می دهد بر روی آن بلغزد.

نیروی پیش ران پشت سر تکتونیک صفحه ای همرفتی در لایه جبه است. ماده داغ نزدیک هسته زمین به بالا صعود کرده و صخره های سردتر جبه فرو می روند. در این بین صفحات روی این جبه نیمه روان حرکت کرده و مدام به هم برخورد نموده یا به هم می چسبند. گاهی نیزاز هم گسیخته می شوند. زمین شناسان به مکانهای تلاقی صفحات زمین با نام مرزهای صفحات اشاره می کنند. این مرزها مانند درزهای جوش خوردن صفحات روی توپ بیس بال هستند.

وقتی صفحات بسوی هم حرکت کرده و به هم فشار می آورند، پوسته زمین به شکل رشته کوه ور می آید. برای مثال هند و آسیا حدود 55 میلیون سال پیش به هم آمدند و رشته کوههای هیمالیا را ساختند. برخی رشته کوهها هنوز به رشد کردن ادامه می دهند برای مثال کوههای آلپ با سرعتی بیش از فرسایش در حال رشد کردن هستند.

گاهی اوقات دو صفحه قاره ای در زیر اقیانوس به هم برخورد کرده و یکی به زیر دیگری می غلتد. گودال ماریانا در اقیانوس آرام شمالی که ژرف ترین نقطه دنیا است به همین طریق ایجاد شده است. خروج مواد مذاب داخل زمین به نام ماگما بر لبه های صفحات قاره ای زیراقیانوسی فشار وارد ساخته و آنها را بیش ترز از پیش از هم دور می کند.

صفحات قاره ای با سرعتی حدود 3 تا 5 سانتی متر در سال جابجا می شوند. در حال حاضر هفت صفحه پوسته ای عمده وجود دارند: آمریکای شمالی، پاسیفیک، اوراسیا، آفریقا، هند و استرالیا، آمریکای جنوبی و قطب جنوب. در طی 10 میلیون سال پیش صفحه هند و استرالیا به دو صفحه مجزا تفکیک شده است.

صفحه پاسیفیک (اقیانوس آرام) بزرگترین صفحات تکتونیکی کره زمین است. با مساحت 103 میلیون کیلومتر مربع، در کف اقیانوس پنهان شده است. صفحات کوچکتری نیز وجود دارند که در زمینه صفحه بزرگتر خود قرار گرفته اند. مانند صفحه عربستان که حرکت آن بسوی فلات قاره ایران عامل عمده زمین لرزه های سرزمین ایران است.

با وجودی که عمر کره زمین حدود 4.54 میلیارد سال تخمین زده می شود، پوسته اقیانوسی در نواحی فرورانش مداوما بازیافت می شود. این امر بدین معناست که قدیمی ترین کف اقیانوس تنها حدود 200 میلیون سال سن دارد. قدیمی ترین صخره های اقیانوسی در شمال غرب اقیانوس آرام و شرق دریای مدیترانه یافت می شوند. بخش هایی از پوسته قاره ای بسیار قدیمی تر هستند و در گرینلند سنگ هایی با قدمت 3.8 میلیارد سال یافت شده اند.

منبع:

https://www.livescience.com/37706-what-is-plate-tectonics.html