نکاتی از مدیریت بحران زمین لرزه در ایران

نگارش: تهمینه فتح الهی، پژوهشگر ارشد علوم اجتماعی

از زمین لرزه فاجعه بار 1962 میلادی در بوئین زهرای ایران به این سو، سندهای بسیاری در مورد اقدامات راهبردی مدیریت بلایای طبیعی تولید شده و علاوه بر کنفرانس های متعدد برگزار شده در این رابطه، دستورالعمل های ساختمان سازی بارها مورد تجدید نظر قرار گرفته اند. لیکن هیچکدام از این اقدامات تضمینی بر مدیریت صحیح بحران و مواجهه مناسب با پدیده‌های مخرب طبیعی نبوده است (بربریان، 1999). حجم تخریب و تعداد تلفات ناشی از زلزله متوسطی مانند بم در قرن بیست و یکم کاملا غیرقابل قبول است و این امر نشان از شکست در اقدامات صورت گرفته برای مدیریت بحران دارد. زمین لرزه مشابهی در 22 دسامبر 2003 در کالیفرنیا موجب هیچگونه تخریب یا تلفات قابل توجهی نشد. این مقایسه نشان از ضرورت تفکر بنیادین برای شکستن چرخه فاجعه بار مدیریت بحران در کشورهایی مانند ایران دارد.

زمین لرزه متوسط بم با شدتی حدود 6.6 درجه در مقیاس ریشتر موجب مرگ هزاران نفر شد و شهری با جمعیت حدود 80 هزار نفر که در ناحیه کم جمعیت کناره جنوب غربی کویر لوت قرار گرفته بود را ویران ساخت. تقریبا تمام ساختمانهای دولتی و تجاری منهدم شده، خطوط نیرو قطع شده و حتی دو بیمارستان موجود در بم فروریختند که در نتیجه مصدومان باید به بیمارستانهای استانهای مجاور در فاصله چند صدکیلومتری فرستاده می شدند. دولت مرکزی مجبور به استمداد از نهادهای بین‌المللی شد در حالیکه در قرن بیست و یکم با توجه به سطح دانش و فناوری در دسترس چنین امری غیرقابل قبول است و باید دولت ها بیشتر در برابر مدیریت بحران احساس مسئولیت کرده و اتکای کلی به کمک خارجی نداشته باشند (بربریان، 1999).

زمین لرزه های وسیع در ایران، دانشمندان و مهندسین ایرانی را بر آن داشته است تا به تهیه نقشه گسل های زمین، تخمین خطرات این گسل ها و آماده سازی دستورالعمل های ساختمانن سازی بپردازند. برای بیش از سه دهه معلوم بود که شهر بم در کنار یک گسل فعال واقع شده است و متاسفانه با وجود اطلاع از این امر، بیمارستانهای موجود در این شهر تقویت نشده بودند. فرض بر این است که ساختمانهای ضروری مانند بیمارستانها و مراکز درمانی در برابر زمین لرزه های عمده بخوبی مقاومت می‌کنند تا بتوانند به مردم صدمه دیده خدمات رسانی کنند. گرچه دستورالعملهای ساختمانی موجود از این مفهوم پشتیبانی می‌کنند، لیکن باید سیاست های موثری توسط دولتها در این رابطه اعمال شود. در غیر این صورت زمین لرزه های بزرگ و تلفات و صدمات ناشی از آنها اثر غیرقابل جبرانی بر اقتصاد داخلی کشور باقی خواهد گذارد.

در طی زمین لرزه 7.1 ریشتری شهر لوما پریه تا در ایالت کالیفرنیای آمریکا به سال 1989، تنها 62 نفر کشته شدند که قابل مقایسه با زمین لرزه هایی مانند بم و یا رودبار با شدت قابل مقایسه نیست. این تفاوت در تعداد تلفات مستقیما مربوط به آمادگی در برابر بحران و نیز کاهش اثرات آن پس از رویداد مربوط می شود. تبعیت اکید از دستورالعمل هیا ساختمانی در سه دهه گذشته در منطقه سان فرانسیسکوی آمریکا بدون شک باعث نجات جان هزاران انسان و سالم ماندن ساختمانها در طول زمین لرزه لوما پریه تا گردید. در حالی که در ایران هیچ تعهد عمومی قابل توجهی به این موضوع وجود ندارد و بسیاری از خانه‌ها با مصالح تقویت نشده و ضعیف بنا می شوند. در طول پنجاه سال گذشته زمین لرزه های مشابهی در ایران و آمریکای شمالی روی داده است. مقایسه آمارها حیرت آور است: در حالی که تعداد کلی تلفات در این دوره در آمریکای شمالی تنها 1000 نفر بوده است، در ایران بیش از 126 هزار نفر طی زمین لرزه های رویداده جان سپرده اند.

این آمار بالای تلفات را نمی‌توان در پرتو سطح دانش و فناوری موجود در امر مدیریت بحران توجیه کرد. نکته رنج آور اسن است که میلیونها شهروند ایرانی در دایره بدشگونی از آسیب پذیری در برابر زمین لرزه گرفتار شده اند. متاسفانه برای کاهش مخاطرات ناشی از زمین لرزه در مناطق شهری کشورهای در حال توسعه اقدامات اندکی انجام شده است.

عواملی مانند رشد سریع شهری، اقتصاد ضعیف، فقدان منابع کافی دولتی کافی برای پشتیبانی از برنامه های کاهش خطرات زمین لرزه در شهرها و روستاها، فقدان برنامه های بازسازی برای ارتقای ساختمانهای عمومی موجود و ساختمانهای مسکونی، سکونت گاههای روستایی سست که حتی در فقدان زمین لرزه فرو می ریزند، تمایل دولتها و عموم مردم به نادیده انگاشتن خطرات زمین لرزه بواسطه نیازهای اساسی مبرم و روزمره، فقدان یاکمبود آگاهی عمومی درباره مخاطرات زمین لرزه و عدم نظارت کافی بر اجرای دستورالعمل های ساختمانی اثر قاطعی بر مدیریت ریسک زمین لرزه در کشورهای در حال توسعه دارند. مسئولیت دولتها در این رابطه توانمندسازی ساختمانهای عمومی و مسکونی، برنامه ریزی، آماده سازی و پاسخ مناسب به بحرانهاست.

منابع:

Earthquake Management in Iran, A compilation of literature on earthquake Management, Iranian Studies Group at MIT, 2004.

Berberian M, Yeats RS, Patterns of historical earthquake rupture in the Iranian plateau, B EISMOL SOC AM 89 (1): 120-139 FEB 1999