زمین لرزه کرمانشاه: تکرار تراژدی

شامگاه 21 یکشنبه 1396 زمین لرزه ای به بزرگی 7.3 ریشتر کرمانشاه و بسیاری از مناطق پیرامونی را لرزاند. حدود 600 نفر بر اثر زمین لرزه جان خود را از دست دادند و هزاران واحد خانه مسکونی، اداری و دولتی ویران شد. زمین لرزه کرمانشاه تکرار یک تراژدی مکرر است: نابودی جانها و مالهای بسیاری از هموطنان در اثر مدیریت نامناسب پیش از بحران، در طی بحران و پس از بحران.

فلات قاره ایران در منطقه ای زلزله خیز واقع شده است. علت اصلی بروز زلزله ها در این منطقه حرکت مداوم صفحه تکتونیکی عربستان بسوی ایران و فعالیت های درون زمینی ناشی از آن است. نقشه زیر پراکندگی زمین لرزه هیا ثبت شده در کشور ایران را نشان می دهد.

چنانچه دیده می شود هیچ نقطه ای از مناطق مسکونی ایران از خطر زمین لرزه مصون نیست. گسلهای موجود در فلات قاره فعالیت بسیار تصادفی دارند بطوری که دوره تناوب مشخصی برای زمین لرزه های رویداده نمی توان محاسبه کرد.شاهد این موضوع رویداد زلزله بم در 14 سال پیش است. ارگ بم که بزرگترین سازه خشتی دنیا بشمار می رفت و بیش از 2000 سال قبل ساخته شده و در طی این دوران سالم باقی مانده بود در طی این حادثه آسیب کلی دید (شکل زیر). این حادثه نشان می دهد که حداقل در طی دوهزار سال پیش زمین لرزه بزرگی در این ناحیه روی نداده بود.

کارشناسان دو علت اصلی تلفات زیاد زمین لرزه در ایران در مقایسه با کشورهای پیشرفته و حتی در حال توسعه دنیا را به ترتیب اهمیت بصورت زیر بر می‌شمرند:

1. ساخت و ساز نامناسب و عدم اجرای کدهای مهندسی در زمینه مقاوم سازی سازه ها

2. عدم توجه به نقشه مخاطرات زمین لرزه در زمان انتخاب سایت های ساخت و ساز

3. آموزش ناکافی مردم در زمینه آمادگی و مقابله با بحران

در زمینه تخفیف اثرات این عوامل در طی سالیان اخیر هیچ رویداد مثبتی رخ نداده است و همچنان باید منتظر فجایع آینده بود. در آخر توجه خواننده را به این نکته جلب می کنم که زمین لرزه بطور متوسط سالانه جان 000 تن از هموطنان را می گیرد در حالی که عامل نخست تلفات جانی در ایران آلودگی آب و هواست که سالانه بیش از 100 هزار تن از هموطنان را به کام مرگ برده یا دچار صدمات جسمی جدی می نماید! حتی وزیر امور خارجه وقت آقای ظریف در دیدار با همتای ترک خود در آنتالیا به شوخی آرزو می کند که هر دو هفته به این مکان دعوت شود (شاید زمان کوتاهی هوای پاکیزه را تجربه نماید!).

منبع آمار و تصاویر:

Seismic Hazards in Iran, Nooshin Saloor and Amir Salaree, EARTH-90, Natural Hazad Policy

نکاتی از مدیریت بحران زمین لرزه در ایران

نگارش: تهمینه فتح الهی، پژوهشگر ارشد علوم اجتماعی

از زمین لرزه فاجعه بار 1962 میلادی در بوئین زهرای ایران به این سو، سندهای بسیاری در مورد اقدامات راهبردی مدیریت بلایای طبیعی تولید شده و علاوه بر کنفرانس های متعدد برگزار شده در این رابطه، دستورالعمل های ساختمان سازی بارها مورد تجدید نظر قرار گرفته اند. لیکن هیچکدام از این اقدامات تضمینی بر مدیریت صحیح بحران و مواجهه مناسب با پدیده‌های مخرب طبیعی نبوده است (بربریان، 1999). حجم تخریب و تعداد تلفات ناشی از زلزله متوسطی مانند بم در قرن بیست و یکم کاملا غیرقابل قبول است و این امر نشان از شکست در اقدامات صورت گرفته برای مدیریت بحران دارد. زمین لرزه مشابهی در 22 دسامبر 2003 در کالیفرنیا موجب هیچگونه تخریب یا تلفات قابل توجهی نشد. این مقایسه نشان از ضرورت تفکر بنیادین برای شکستن چرخه فاجعه بار مدیریت بحران در کشورهایی مانند ایران دارد.

زمین لرزه متوسط بم با شدتی حدود 6.6 درجه در مقیاس ریشتر موجب مرگ هزاران نفر شد و شهری با جمعیت حدود 80 هزار نفر که در ناحیه کم جمعیت کناره جنوب غربی کویر لوت قرار گرفته بود را ویران ساخت. تقریبا تمام ساختمانهای دولتی و تجاری منهدم شده، خطوط نیرو قطع شده و حتی دو بیمارستان موجود در بم فروریختند که در نتیجه مصدومان باید به بیمارستانهای استانهای مجاور در فاصله چند صدکیلومتری فرستاده می شدند. دولت مرکزی مجبور به استمداد از نهادهای بین‌المللی شد در حالیکه در قرن بیست و یکم با توجه به سطح دانش و فناوری در دسترس چنین امری غیرقابل قبول است و باید دولت ها بیشتر در برابر مدیریت بحران احساس مسئولیت کرده و اتکای کلی به کمک خارجی نداشته باشند (بربریان، 1999).

زمین لرزه های وسیع در ایران، دانشمندان و مهندسین ایرانی را بر آن داشته است تا به تهیه نقشه گسل های زمین، تخمین خطرات این گسل ها و آماده سازی دستورالعمل های ساختمانن سازی بپردازند. برای بیش از سه دهه معلوم بود که شهر بم در کنار یک گسل فعال واقع شده است و متاسفانه با وجود اطلاع از این امر، بیمارستانهای موجود در این شهر تقویت نشده بودند. فرض بر این است که ساختمانهای ضروری مانند بیمارستانها و مراکز درمانی در برابر زمین لرزه های عمده بخوبی مقاومت می‌کنند تا بتوانند به مردم صدمه دیده خدمات رسانی کنند. گرچه دستورالعملهای ساختمانی موجود از این مفهوم پشتیبانی می‌کنند، لیکن باید سیاست های موثری توسط دولتها در این رابطه اعمال شود. در غیر این صورت زمین لرزه های بزرگ و تلفات و صدمات ناشی از آنها اثر غیرقابل جبرانی بر اقتصاد داخلی کشور باقی خواهد گذارد.

در طی زمین لرزه 7.1 ریشتری شهر لوما پریه تا در ایالت کالیفرنیای آمریکا به سال 1989، تنها 62 نفر کشته شدند که قابل مقایسه با زمین لرزه هایی مانند بم و یا رودبار با شدت قابل مقایسه نیست. این تفاوت در تعداد تلفات مستقیما مربوط به آمادگی در برابر بحران و نیز کاهش اثرات آن پس از رویداد مربوط می شود. تبعیت اکید از دستورالعمل هیا ساختمانی در سه دهه گذشته در منطقه سان فرانسیسکوی آمریکا بدون شک باعث نجات جان هزاران انسان و سالم ماندن ساختمانها در طول زمین لرزه لوما پریه تا گردید. در حالی که در ایران هیچ تعهد عمومی قابل توجهی به این موضوع وجود ندارد و بسیاری از خانه‌ها با مصالح تقویت نشده و ضعیف بنا می شوند. در طول پنجاه سال گذشته زمین لرزه های مشابهی در ایران و آمریکای شمالی روی داده است. مقایسه آمارها حیرت آور است: در حالی که تعداد کلی تلفات در این دوره در آمریکای شمالی تنها 1000 نفر بوده است، در ایران بیش از 126 هزار نفر طی زمین لرزه های رویداده جان سپرده اند.

این آمار بالای تلفات را نمی‌توان در پرتو سطح دانش و فناوری موجود در امر مدیریت بحران توجیه کرد. نکته رنج آور اسن است که میلیونها شهروند ایرانی در دایره بدشگونی از آسیب پذیری در برابر زمین لرزه گرفتار شده اند. متاسفانه برای کاهش مخاطرات ناشی از زمین لرزه در مناطق شهری کشورهای در حال توسعه اقدامات اندکی انجام شده است.

عواملی مانند رشد سریع شهری، اقتصاد ضعیف، فقدان منابع کافی دولتی کافی برای پشتیبانی از برنامه های کاهش خطرات زمین لرزه در شهرها و روستاها، فقدان برنامه های بازسازی برای ارتقای ساختمانهای عمومی موجود و ساختمانهای مسکونی، سکونت گاههای روستایی سست که حتی در فقدان زمین لرزه فرو می ریزند، تمایل دولتها و عموم مردم به نادیده انگاشتن خطرات زمین لرزه بواسطه نیازهای اساسی مبرم و روزمره، فقدان یاکمبود آگاهی عمومی درباره مخاطرات زمین لرزه و عدم نظارت کافی بر اجرای دستورالعمل های ساختمانی اثر قاطعی بر مدیریت ریسک زمین لرزه در کشورهای در حال توسعه دارند. مسئولیت دولتها در این رابطه توانمندسازی ساختمانهای عمومی و مسکونی، برنامه ریزی، آماده سازی و پاسخ مناسب به بحرانهاست.

منابع:

Earthquake Management in Iran, A compilation of literature on earthquake Management, Iranian Studies Group at MIT, 2004.

Berberian M, Yeats RS, Patterns of historical earthquake rupture in the Iranian plateau, B EISMOL SOC AM 89 (1): 120-139 FEB 1999

ژاپن چگونه به پیشتاز مدیریت بلایای طبیعی در جهان تبدیل شد؟

لحظاتی قبل از ظهر یکم سپتامبر 1923 زمین لرزه بزرگی فلات کانتوی ژاپن را لرزاند. امواج این زمین لرزه به شهرهای صنعتی پرجمعیت توکیو و یوکوهاما برخورد کرده و ساختمانها را با خاک یکسان نمود. آنگاه توفانی که در خلیج توکیو وزیده بود بر آتشی که در سراسر نقاط شهر برپا شده بود دمید و آن را در میان ساختمانهای ویران گستراند. تا زمانی که فلات کانتو از لرزیدن بازایستاد، بیش از 100 هزار کشته برجای مانده بود و بیشتر منطقه به ویرانه تبدیل شده بود. حجم تخریب به قدری بالا بود که حکومت ژاپن جابجا کردن مکان پایتخت را مدنظر قرار داد.

توکیو پس از زلزله 1923

بجای این کار، ژاپنی ها پایتخت خودرا بازسازی کردند، آن هم بسیار دقیق. ساختمانهای چوبی و آجری آسیب پذیر از آتش سوزی با برج های شش طبقه بتنی و فولادی جایگزین شدند. جاده ها ساخته شد، یک سامانه قطار زیرزمینی طراحی شده و فرودگاهی برپا گردید. تا سال 1935 جمعیت توکیو به سطح نیویورک و لندن رسیده بود.

ژاپن بر حلقه ای از آتش قرار گرفته است، قوسی از فعالیت لرزه ای که حوزه آبگیر اقیانوس آرام را احاطه کرده است. ژاپن یکی از زلزله خیزترین نقاط دنیا و در عین حال مجهزترین کشور در برابر این رویدادهاست. کشوری که از رویدادهای ویرانگر زلزله 1923، جنگ جهانی دوم و بعدها، زلزله 1995 کوبه نجات پیدا کرده و تلاشی عظیم در زمینه آمادگی در برابر فجایع طبیعی به انجام رسانیده است.

زلزله کوبه 1995 ژاپن - واژگونی یک پل عظیم

ژاپن را می توان پیشتاز کشورهای جهان در زمینه آمادگی در برابر بحران های طبیعی دانست. از 1960 بدین سو، یکم سپتامبر هر سال به عنوان روز پیشگیری از بلایای طبیعی نامیده شده است. در بسیاری ازمدارس ژاپن جشن اولین روز مدرسه همراه با تمرین تخلیه ساختمان در هنگام زلزله است. حتی نخست وزیر نیز در این تمرین شرکت کرده و بر اهمیت همکاری متقابل در زمان بحران تاکید می ورزد.

ژاپن پیشرفته ترین سیستم های هشدار زودهنگام در برابر زمین لرزه را مستقر ساخته است. تمرین های مواقع اضطراری توسط سازمانهای خصوصی و دولتی برگزار می شود. خدمات هشدار سونامی که در سال 1952 تاسیس شده شامل 300 حسگر در سراسر مجمع الجزایر و نیز 80 حسگر زیرآبی است که در تمامی ساعات شبانه روز فعالیت لرزه ای زمین را پایش می کنند. شبکه مزبور برای پیش بینی ارتفاع، سرعت، مکان و زمان رسیدن سونامی هایی منظور شده که سواحل ژاپن رامورد حمله قرارمی دهند. ایمنی در برابر سونامی کانون تمرکز برنامه ریزی شهری درسراسر کشور است. در ساحل شرقی ژاپن که سونامی اغلب روی می دهد، صدها پناهگاه مقاوم در برابر زمین لرزه و سونامی ساخته شده است. برخی شهرها دیوارها و سیل گیرهایی برای جل.گیری از ورود امواج سونامی به درون شهرها برپای داشته اند.

ساختمانهای امروزین در ژاپن مقاومت خوبی در برابر فجایع طبیعی دارند. در 1981 ژاپن دستورالعمل های ساختمانی خود را با نگاهی دوباره به علم زمین لرزه شناسی بروز کرد. زمین لرزه ویرانگر کوبه که باعث مرگ 5100 نفر شد، دور دیگری از پژوهش درباره ایمنی در برابر زمین لرزه و مدیریت بحران را موجب شد. در سال 2000 کدهای ساختمان سازی کشور مورد بازنگری دوباره قرار گرفت که این بار همراه با الزامات خاص و کنترل های اجباری بود. حتی در سطح محلی آمادگی یک اولویت بشمار می رود: از سال 1979 تا 2009 استان شیزوکو به تنهایی 4 میلیارد دلار در ارتقای ایمنی بیمارستانها، مدارس و ساختمانهای عمومی صرف کرد. گرچه شهرهای ژاپن همواره می لرزند، ندرتا دچار ویرانی می‌گردند. مردم اطمینان زیادی به کدهای ساختمانی کشور خود دارند.

صدالبته تمام فعالیت های آمادگی مانع از لرزیدن زمین نمی شود. زمین لرزه 2011 ژاپن و امواجی که بدنبال آن آمدند جان صدها نفر را گرفته و در سراسر اقیانوس آرام هشدارهای سونامی را برانگیختند. حجم ویرانی عظیم بود و بازسازی به زمان زیادی نیاز داشت. لیکن اگر فرهنگ آمادگی ژاپنی نبود می توانست 

اوضاع بسیار بدتر باشد.

http://content.time.com/time/printout/0,8816,2058390,00.html