کانون های تفکر

کانون های تفکر

اصغر ناصری

اسفندماه 1381

تعاریف و مفاهیم اولیه

 یک کانون تفکر، سازمان یا گروهی است که بر روی حل یک مسئله خاص یا انجام یک وظیفه معین در حوزه علوم، جامعه یا تکنولوژی متمرکز شده است. هدف کانون تفکر درگیر شدن در موضوعات و چالش هایی است که فراتر از حد توانایی های افراد یا گروه های متخصصین متوسط می باشد. مطالعات درازمدت و عمیق شیوه کاری کانون های تفکر می باشد ]1[.

در ادبیات فارسی سایر واژگانی که برای کانون تفکر بکار می رود عبارتند از اندیشگاه، مرکز مطالعات استراتژیک و مخزن فکری.

واژه کانون تفکر معمولاٌ به سازمانهایی اطلاق می شود که نظریه پردازان و اندیشمندان را بخدمت می گیرند تا برای مسائل کلان، تحلیلها و دستورالعمل هایی برای سیاست گذاری فراهم نمایند. کانون های تفکر در ایالات متحده نقش مهمی در شکل دادن به سیاست خارجی و کشوری ایفا می کنند. بعنوان مثال مقوله ای مانند دفاع موشکی ملی در بین کانونهای تفکر به مباحثه گذاشته شده و نتایج آن در تصمیمات حکومتی تاثیر می گذارند. پشتوانه مالی این سازمانها اغلب از جانب اعطاکنندگان کمک بخش خصوصی تامین شده و اعضای کانونهای تفکر آزادی فکری بیشتری نسبت به اشخاص شاغل در سازمانهای حکومتی دارند.

در جمهوری خلق چین تعدادی کانون تفکر وجود دارد که توسط سازمانهای حکومتی حمایت می شوند، لیکن ساختار اداری آنها همچنان غیر رسمی باقی مانده است تا اعضای آن بتوانند آزادانه به پیشنهاد ایده های خود بپردازند. در حقیقت بیشتر دیپلماسی عملی بین چین و ایالات متحده، شکل مبادلات آکادمیک بین اعضای کانونهای تفکر این دو کشور را پیدا کرده است.

برخی رویدادهای مهمی که نتیجه فعالیت کانون های تفکر بوده است عبارتند از:

·         ابداع بمب اتمی

·         ارتباط بین انسان و دلفین ها

·         اینترنت و وب جهان گستر

·         برخی از برنامه های فضایی ایالات متحده

·         مشاهده از راه دور^[1]

·         هواشناسی جهانی

·         حمله سال 2003 به عراق

·         واسط کاربری گرافیکی (GUI)

انتقادات مرسوم در مورد عملکرد کانونهای تفکر

منتقدینی چون رالف نیدر^[2] چنین اظهار کرده اند که ماهیت سازمان خصوصی که از کانونهای فکری پشتیبانی مالی بعمل می آورد، ممکن است بر دستاوردهای آنها اثر گذاشته و آنها را به سمت و سوی خاصی متمایل سازد. برخی نیز چنین ایراد می کنند که اعضای این کانونها تمایل به ترویج و انتشار آن دسته از نتایج علمی دارند که تضمین کننده جریان پشتیبانی مالی از سوی اعطا کنندگان هستند.

برخی منتقدین از این نیز پیشتر می روند و چنین اظهار می کنند که کانونهای فکری چیزی بیش از ابزارهای تبلیغاتی در جهت پیشبرد نظریات ایدئولوژیکی سازمانهای موسس آنها نیستند. از نظر آنان بیشتر کانونهای تفکر که در مراکز دولتی جای دارند، صرفا برای تحمیل عقاید مطلوب شرکتهای خصوصی بزرگ بوجود آمده اند. مثالهایی که این صاحبنظران ارائه می کنند عبارت است از دعوت سیاستمداران به میهمانی صرف ناهار در محل کانونهای تفکر، تا بدینوسیله نتایج پژوهشی که از سوی اعضا به آن سیاستمداران ارائه می شود در جهت منافع عمومی بنگاه های اقتصادی بزرگی همچون مایکروسافت عمل نماید. لیکن اینگونه ارتباطات هیچگاه فاش نمی شود. مثال دیگر گزارشات پژوهشی شرکت RAND در مورد سیستم دفاع موشکی ملی هستند که منجر به افزایش سرمایه گذاری در آن دسته از محصولات نظامی گشتند، که توسط حامیان مالی این شرکت تولید می شوند. معافیت های مالی در نظر گرفته شده برای این کانونهای فکری نیز باعث می شود که از منابع مالی خود بهتر استفاده کنند.

تمامی سازمانهایی که خود را کانون فکری می نامند، بطور دقیق از تعاریف گفته شده در بالا پیروی نمی کنند. سازمانهای بازاریابی یا روابط عمومی، بویژه با هویت بین المللی، گاهی اوقات خود را کانون فکری می نامند. با این عمل علاوه بر حفظ اعتبار سنتی خود، چهره ای مدرن از خود نشان می دهند.

شرکت مایکروسافت تقریبا یک دوجین از کانون های فکری^[3] را تحت حمایت مالی خود گرفته است. وظیفه این کانونها انتشار گزارشات پژوهشی است که نرم افزارهای با کد منبع باز و در دسترس را مورد حمله قرار می دهند، بدین امید که سیر موفقیت و همه گیر شدن آنها را کند سازند. نرم افزارهای با کد منبع باز همچون سیستم عامل لینوکس همواره رقیب اصلی محصولات مایکروسافت با کد پنهان و رمز شده بوده اند ]2[.

کانون های تفکر در ایالات متحده

وضعیت کنونی

در حال حاضر بیش از 1000 کانون تفکر در ایالات متحده وجود دارد که بیش از نیمی از آنها توسط دانشگاه ها تاسیس شده اند. آنهایی که فاقد هرگونه وابستگی به دانشگاه ها هستند (و تنها حدود 100 تا از آنها در واشنگتن واقع شده اند) می توانند به سه دسته اصلی طبقه بندی شوند:

الف) کانون هایی که به یکی از دو حزب سیاسی عمده یا ایدئولوژی مربوط به آنها وابسته اند. این موسسات اغلب یک برنامه سیاسی خاص را دنبال می کنند. چند مثال عبارتند از بنیاد هریتیج و موسسه اقتصاد آمریکا (AEI) (محافظه کار)، موسسه بروکینگز و موسسه خط مشی اقتصادی (EPI) (لیبرال).

ب) کانون هایی که از نظر سیاسی خنثی و متوازن انگاشته می شوند و تحلیل گرانی از هر دو طیف سیاسی محافظه کار (جمهوری خواه) و لیبرال (دمکرات) در خود دارند، مانند مرکز مطالعات استراتژیک و بین المللی (CSIS).

پ) کانون هایی که بر یک موضوع سیاسی یا منطقه جغرافیایی خاص تمرکز دارند. مانند موسسه اقتصاد بین المللی (IIE)

زمینه های اصلی پژوهش

بیشتر کانون های فکری بزرگ گستره وسیعی از موضوعات سیاسی را در زمینه داخلی و بین المللی پوشش می دهند. بعنوان مثال AEI بر اقتصاد، تجارت و رفاه اجتماعی، سیاست های حکومتی، روابط بین الملل و سیاست امنیتی تمرکز دارد. شرکت RAND پژوهش هایی را در زمینه امنیت ملی، علوم و تکنولوژی دنبال می کند. مثالهای دیگری از گستره وسیع مباحث دنبال شده توسط این کانون ها عبارتند از تحلیل بخش های اقتصادی مانند صنعت مخابرات، برنامه های منطقه ای مانند مطالعات آسیایی.

ساختار و نیروی انسانی

بعنوان یک قاعده، کانون های تفکر بزرگ ایالات متحده تحت سرپرستی یک رئیس یا مدیر اجرایی ارشد هدایت می شوند که مسئول مدیریت روزانه می باشد (مدیریت پروژه ها، اعمال دستورالعمل های سازمان و انتصاب کارکنان جدید). این فرد در برابر یک هیئت امنا یا هیئت مدیره پاسخگو می باشد. این فرد توسط گروهی از معاونین یا مدیران پژوهشی دستیاری می شود. هیئت مدیره معمولا از چهره های شاخص بخش های اقتصادی کشور، کارمندان ارشد دولتی سابق، اعضای کنگره و در برخی حالات افرادی از سایر کانون های تفکر تشکیل شده است. بیشتر کانون های تفکر دارای یک هیئت مشاوره نیز می باشند.

بازاریابی و روابط عمومی

وظیفه اصلی کانون های تفکر بزرگ در ایالات متحده تولید دانش و فراهم ساختن اطلاعات برای نخبگان سیاسی و اقتصادی و نیز عموم جامعه می باشد. برای نیل به این مقصود آنها روش های متعددی را بکار می گیرند:

الف) سخنرانی و نشست های تخصصی: کانون های فکری تلاش آگاهانه ای در جهت ارتباط با مخاطبین خود از طریق سخنرانی، سمینار، کنفرانس و نشست های تخصصی می نمایند. بعنوان مثال CSIS در سال بیش از 700 رویداد از اینگونه در برنامه خود دارد.

ب) انتشارات: کانونهای فکری بزرگ معمولا دارای انتشارات وسیعی به شکل چاپی و الکترونیکی هستند. یکی از مهمترین ابزارهای یک کانون فکری وب سایت آن است. وب سایت یک کانون بزرگ معمولا شامل گزارش کنفرانس و برنامه ها، تحلیل های اجمالی، خلاصه کتب، زندگینامه متخصصین خود و گاهشمار رویدادها هستند.

پ) رسانه های جمعی: اخبار فعالیت های کانون های فکری معمولا انعکاس وسیعی در رسانه های می یابند.

ت) ارتباط با سازمانهای حکومتی: کانون های فکری ایالات متحده اغلب ارتباط نزدیکی با اعضای کنگره و مقامات حکومتی دارند. متخصصین این کانون ها بطور مرتب گزارش فعالیت های خود را به استحضار اعضای کنگره و مقامات حکومتی می رسانند. همچنین مقامات حکومتی برای صحبت در کانون ها نیز بطور مداوم دعوت صورت می پذیرد.

نحوه تامین منابع مالی کانونهای فکری در ایالات متحده

کانون های فکری اغلب در جستجوی کمک های مالی از صنایع، شرکت های چند ملیتی و بنیادها و بالاتر از همه افراد شاخص بخش خصوصی هستند. بیشتر از 90 درصد منابع مالی کانون ها از این طریق تامین می شود. ده درصد بقیه را درآمد حاصل از فروش انتشارات و حق عضویت دریافتی برای شرکت در نشست های علمی تشکمیل می دهد ]3[.

معرفی معروفترین کانون تفکر دنیا: شرکت RAND

تاریخچه پیدایش RAND به زمان جنگ جهانی دوم باز می گردد. موسس اصلی این شرکت ژنرال نیروی هوایی آمریکا، اچ. آرنولد بود که در گزارشی به شورای جنگ اهمیت استفاده از منابع علمی و صنعتی در توسعه تجهیزات و فنون نظامی را یادآور شد. بدین ترتیب با دستیاری برخی از دانشمندان شاغل در M.I.T. و شرکتهای هواپیمایی، کانون تفکر RAND را پی ریزی کرد. مهمترین دستاوردهای علمی این شرکت در طول حیات کاری آن عبارتند از:

1946: امکان سنجی ماهواره گردنده در مدار زمین

1950: مطالعه اصولی درباره اتحاد جماهیر شوروی

1954: توسعه ماهواره های جاسوسی (کرونا)

1962: ابداع تکنولوژی packet switching که بذر پیدایش اینترنت بشمار می رود.

1964-1966: شناسایی چالش های امنیت کامپیوتر

1972: بزرگترین کار مطالعاتی در زمینه بهداشت در طول تاریخ

1972: بانک اطلاعاتی تروریسم، مستندسازی تهدیدات ملی

1976: مدیریت منابع آب در هلند

1978: تعیین مشخصات مجرمین شغلی

1984: روش جایگزینی برای حل اختلاف، هزینه ها و فواید

1987: هزینه های امپراطوری شوراها، پیش بینی فروپاشی شوروی

1995: گسترش ناتو، نقش ها و ماموریت های جدید

1999: طرحهایی برای امنیت کشور

2003: پروژه اصلاح نظام آموزشی قطر

در حال حاضر زمینه های پژوهشی اصلی این شرکت عبارتند از:

• عدالت مدنی
• آموزش
• انرژی و محیط زیست
• بهداشت و تندرستی
• روابط خارجی
• امنیت ملی آمریکا
• جمعیت و طول عمر
• ایمنی عمومی
• علوم و تکنولوژی
• حمل و نقل و زیرساختارها

کانون های تفکر در ایران

در مورد سابقه و گستره فعالیت کانون های تفکر در ایران سندی از اینترنت بدست نیامد. تنها در برخی از اسناد شورای برنامه ریزی پژوهش وزارت علوم تنها نامی از کانونهای تفکر به میان آمده است. در اینجا به برخی از موسساتی که بعنوان کانون تفکر، اندیشگاه یا مرکز مطالعات استراتژیک معروف شده اند اشاره می شود.

1. دفتر سیاست پژوهی فناوری دفاعی (http://cdtechpol.mod.ir/)

ایده اولیه تشکیل یک مرکز مطالعات استراتژیک در حوزه علوم دفاعی، در سال 1372 تحت عنوان دفتر مطالعات ارائه و در موسسه آموزشی و تحقیقاتی صنایع دفاعی تشکیل شد. سپس در سال 1376 تحت عنوان مرکز مطالعات و برنامه ریزی استراتژیک و با رویکرد استراتژی علوم و تکنولوژی دفاعی به فعالیت خود ادامه داد. با شروع مباحث تحول در سطح وزارت دفاع و به منظور انطباق بیشتر با تحولات محیطی و با هدف تدوین استراتژی علوم و تکنولوژی دفاعی جمهوری اسلامی ایران، در 20 آبان 1381 به دفتر سیاست پژوهی فناوری دفاعی تغییر نام داد. از لحاظ سلسله مراتب سازمانی، دفتر سیاست پژوهی فناوری دفاعی، تحت تابعیت حوزه تحقیقات و توسعه فناوری موسسه آموزشی و تحقیقاتی صنایع دفاعی قرار دارد.

دستاوردهای این مرکز عبارتند از تهیه و انتشار بیش از 200 عنوان  مقاله، 10 عنوان کتاب، دو ویژه نامه نشریه پژوهشیار و یک سی دی از انتشارات دفتر.

2. شرکت اندیشه‌پردازان شریف (http://www.sharifthinktank.com)

شرکت اندیشه‌پردازان شریف (با مسؤولیت محدود) در بهار 1382 تاسیس گردید..  از جمله مشتریان و همکاران گروه موسس شرکت می‌توان به وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح, دفتر همکاری‌های فناوری ریاست جمهوری, وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی, شهرداری تهران, فرهنگستان‌ها, سازمان اسناد ملی ایران, سازمان همیاری اشتغال (جهاد دانشگاهی), پتروشیمی بندرامام, و شرکت تولیدی ایران‌تایر اشاره کرد. در وب سایت این شرکت زمینه های فعالیت آن بشرح زیر معرفی شده اند:

1.       پیشنهاد, طرح‌ریزی و اجرای طرح‌های مطالعاتی و پژوهشی برای سازمان‌ها و شرکت‌های مختلف

2.       ارایه مشاوره و همیاری فکری به سازمان‌ها و موسسات

3.       ارایه مشاوره تصمیم‌گیری, تصمیم‌سازی و سیستم‌های تصمیم‌یار مدیریت

4.       ارایه خدمات مشاوره‌ی مدیریت به سازمان‌ها

5.       تهیه بولتن و نشریات داخلی و عمومی (سفارشی) برای سازمان‌ها, موسسات و نهادهای مختلف

6.       انجام پژوهش‌های فرهنگی و اجتماعی به صورت سفارشی یا خودگردان (ابتکاری)

7.       انجام مطالعات آینده‌پژوهی و آینده‌شناسی و ارایه مشاوره در این زمینه

8.       ارایه خدمات برنامه‌ریزی, سیاست‌گذاری و تدوین استراتژی برای شرکت‌ها, سازمان‌ها و سطوح ملی و جهانی

9.       طراحی و برگزاری مجموعه مصاحبه, سمینار, هم‌اندیشی و نمایشگاه

10.   تهیه مقالات, مطالب و کتب علمی و پژوهشی در موضوعات موردسفارش کارفرمایان

11.   طراحی و برگزاری دوره‌های آموزشی و تخصصی برای سازمان‌ها

12.   طراحی و پیاده‌سازی نرم‌افزارهای چندرسانه‌ای فکری و آموزشی

13.   طراحی و اجرای سیستم‌های اسناد, نمایه‌نامه و فهرستگان در حوزه‌های مختلف

14. ایجاد و توسعه روابط فرهنگی و همکاری با سازمان‌ها‏, نهادها و صاحبنظران بین‌المللی

15.   همیاری در حفظ و توسعه میراث فرهنگی و اسناد ملی ایران

16.   مشارکت و همکاری در پروژه‌ها, طرح‌ها و اقدامات پژوهشی دیگران

17.   ایده‌یابی, ایده‌سازی و ایده‌پراکنی در موضوعات نوین و حائزاهمیت برای کشور از طریق رصد مستمر جهان اندیشه و انتشار مرتب مقالات در نشریات کثیرالانتشار

18.   ارایه خدمات در زمینه علوم و فناوری (سیاست‌پژوهی و آینده‌پژوهی) بویژه فناوری اطلاعات و سیستم‌های اطلاعاتی

19.   ارایه راه‌حل برای مسایل و مشکلات پیش‌روی سازمان‌ها (حل مساله به روش خلاقانه)

عمده خروجی این شرکت مقالات پژوهشی می باشد.

3. دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی وزارت امور خارجه (http://www.ipis.ir/IPIS/IPIS.asp)

دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی وزارت امور خارجه در مهر ماه سال 1362 تاسیس شد. تاهداف این مرکز مطالعاتی بشرح زیر تعریف شده است:

• پژوهش در امور مربوط به سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران
• تولیددانش و ادبیات مربوط به روابط بین الملل جهت افزایش فهم از واقعیت های منطقه ای و بین المللی

·         کمک به اجرای سیاست خارجی ایران از طریق ارتباط با پژوهشگران، موسسات پژوهشی.

برخی پروژه های تحقیقاتی این دفتر عبارتند از:

آثار الحاق ایران به WTOسیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران

آثار پیوستن ترکیه به اتحادیه اروپایی به امنیت و منافع جمهوری اسلامی ایران

آینده اسلام گرایان در ترکیه

ارتباطات در روند همگرایی بین ایران و PGCC در دهه 90

استراتژی گفتگوی فرهنگی و تأثیرات آن بر منافع جمهوری اسلامی ایران

الگوی اعتمادسازی در منطقه خلیج فارس

امنیت در سده بیست و یکم:‌ دیدگاه چین

بررسی راههای گسترش همکاریایران و آسیای مرکزی

بررسی رویکرد جمهوری اسلامی ایران نسبت به معاهدات خلع سلاح با تأکید بر CTBT

بررسی ژئوپلتیکی در خلیج فارس و دریای سرخ

نتیجه گیری

تجربه ایجاد کانونهای تفکر در ایران. تجربه نوینی است و هنوز چارچوب علمی درستی نیافته است. معدود مراکز مطالعاتی موجود نیز به سختی در چارچوب متداول کانون های تفکر می گنجند و دستاوردها و خروجی های آنها تنها شامل انتشار کتب و مقالات می باشد. تاکنون گزارشی از دستاورد عملی این مراکز در حل مسائل کشوری داده نشده است و سیاست مشخصی نیز برای فعالیت این کانونها در سطح وزارت خانه های مسئول تدوین نگردیده است.

مراجع

1. Vaessen Institute for Strategic Insight, <http://www.robsworld.org/vifsi.html>

2. Think tank, Wikipedia, the free encyclopedia, <http://en.wikipedia.

org/wiki/Think_tank>

3. Think Tanks in the U.S. : The Current Situation, Konrad Adenauer Foundation, <http://www.kas.de/proj/home/home/1/2/webseite_id-958/>

4. RAND Corporation, <http://www.rand.org>

فهرستی از کانون های تفکر جهان را می توان در آدرس های زیر یافت:

1. World Press Review Directory of Think-Tanks and NGOs <http://www.worldpress.org/library/ngo.htm>

2. NIRA's World Directory of Think Tanks

< http://www.nira.go.jp/ice/nwdtt/index.html>

---

---

[1] . Remote viewing

[2] . Ralph Nader

رالف نیدر (-1934) یکی از منتقدین معروف شرکتها و سازمانهای آمریکایی است. انتقادات او بیشتر مسائل زیست محیطی و حقوق مصرف کنندگان را مورد نظر قرار می دهد. او در انتخابات ریاست جمهوری سال 2004 آمریکا نامزد مستقل بود.

[3] . همچون موسسه آلکسیس دوتوکویل که مدعی اثرات مخرب لینوکس بر صنعت تکنولوژی اطلاعات ایالات متحده شده و آنرا موجب استهلاک مداوم ارزش بخش صنعتی نرم افزار دانسته است. آدرس زیر فهرست جامعی از حملاتی که کانون های فکری وابسته به مایکروسافت به نرم افزار منبع باز نموده اند را منتشر نموده است:

http://www.linuxworld.com/story/45362_p.htm

راهنمای تگارش پروپوزال

راهنمای نگارش پروپوزال

اصغر ناصری،  اردیبهشت 1383

مقدمه

هدف کلی هر پروپوزال ترغیب خواننده آن به انجام کاری است. این خواننده می تواند یک مشتری بالقوه باشد که در نظر داریم تشویق به خریداری محصول یا خدمات ما گردد، و یا کارفرمایی که می خواهیم او را به سرمایه گذاری در امر اجرای یک پروژه ترغیب کنیم.

هر پروپوزال یک طرح برای برآورده ساختن یک نیاز پیشنهاد می نماید و دریافت کننده آن، طرح پیشنهادی را با توجه به اینکه پروپوزال مزبور به سوالات زیر تا چه اندازه خوب پاسخ می دهد، ارزیابی می نماید:

• ·        پیشنهاد ما چیست؟
• ·        برای انجام آن چگونه طرحریزی کرده ایم؟
• ·        چه زمانی را برای انجام آن برنامه ریزی کرده ایم؟
• ·        چقدر هزینه برای انجام این طرح لازم است؟

در نگارش پروپزال سطح دانش مخاطبین  و نیز موقعیت آنان بایستی در نظر گرفته شود. اگر مخاطب پروپوزال دارای دانش فنی کافی نیست، باید همراه در ابتدای آن یک مقدمه اجرایی به زبان غیرفنی و ساده آورده شود.

استاندارد کاملاً تعریف شده ای برای نگارش یک پروپوزال وجود ندارد، لیکن فرمت های متداول متعددی موجود است و برخی از سازمانها، بخصوص سازمانهای سرمایه گذار و اعطا کننده کمک مالی، فرمت های از پیش تعیین شده ای برای اینکار دارند.  در اینجا یک فرمت کلی برای این منظور پیشنهاد می شود.

فرمت کلی یک پروپوزال

1. مقدمه

معرفی پروپوزال

اگر پروپوزال را در پاسخ به یک “درخواست پروپوزال“ (RFP) ارسال می کنید، مقدمه ای برای آن فراهم کنید که در آن شماره، تاریخ، شماره تماس با مشتری یا کارفرما و غیره آورده شده باشد. در غیر اینصورت، دلیل ارسال پروپوزال، دریافت کننده آن (با نام) و چگونگی پاسخ مورد انتظارتان را در این مقدمه ذکر کنید.

معرفی سازمان ارسال کنده پروپوزال

سازمان ارسال کننده را بروشنی معرفی کرده و بر ارزش نقش آن برای کارفرما یا مشتری تاکید کنید.

سوابق کاری

تجارب و سوایق کاری سازمان یا شرکت خود را بطور خلاصه ذکر کنید.

2-1. محصولات ارائه شده

معماری

معماری طراح شده برای محصولات یا خدمات ارائه شده را شرح دهید.

پیکربندی

نحوة پیکربندی محصولات توسط خود یا مشتری را بیان کنید.

جنبه های خاص و مزایا

اصلی ترین جنبه های محصولات پیشنهادی و مزایای مربوط به آنها را شرح دهید.

مشخصات

عملکرد و سایر مشخصات محصولات پیشنهادی را شرح داده و یا در ضمیمه پروپوزال بیاورید.

2-2. خدمات ارائه شده

بکارگیری

نحوه نصب و بکارگیری را شرح دهید.

یکپارچه سازی

نحوه یکپارچه سازی با محیط موجود را شرح دهید.

نگهداری و پشتیبانی

نگهداری و پشتیبانی فراهم شده برای مشتری را بیان کنید.

روش تحویل

روش تحویل خدمات و رویه های مربوطه را بیان کنید.

کاهش ریسک

تعریف واقع بینانه ای از ریسک های مواه با پروژه و نحوه کاهش آنها ارائه دهید.

تضمین کیفیت

شرح انچه برای تضمین کیفیت انجام خواهید داد.

3. تجارب و سوابق کاری مرتبط

خلاصه ای از پروژه های انجام شده

توصیف پروژه های مشابهی که قبلاً توسط شرکت انجام شده است.

مراجع و شواهد

شواهد و نقطه نظرات مشتریان قبلی خود را ذکر کنید.

4. هزینه  و قیمت گذاری

روش تعیین قیمت

قیمت مورد نظر چگونه محاسبه شده است؟

قیمت گذاری

قیمت محصولات و خدمات خود را بیان کنید.

نحوه پرداخت

نحوه پرداخت قیمت محصولات یا خدمات خود توسط مشتریان را بیان کنید.

موارد قانونی

هرگونه موارد و نیازمندی های قانونی مورد نیاز قراردادها را بیان کنید.

سرفصل های ذکر شد تنها جنبه پیشنهادی داشته و هیچکدام قطعی و غیرقابل اجتناب نمی باشند. بمنظور آشنایی بیشتر نمونه خوبی از یک پروپوزال در ادامه آورده شده است.

نمونه ای از یک پروپوزال

Educational Technology Evaluation Design Introduction Sun Associates, an educational technology consulting firm, specializes in designing customized evaluation and assessment procedures to evaluate and assess the impact of educational technology on teaching and learning. Our evaluation work is designed to take schools and districts beyond their current strategic technology plans and into an area where they can begin to assess their progress in meeting the vision and goals of these plans. Our work centers around a process which combines practice profiling, the development of indicators of success, and the creation of data collection procedures which are to be used to perform a formative progress evaluation of a school or district's educational technology initiative. In many cases, our clients choose to combine our work in designing an evaluation procedure with an audit of current technology implementation, and various reporting options. These options might include a final written report which details the developed evaluation strategy and provides a summative evaluation for the activities of the school/district's technology efforts. Framing the Task Many of Sun Associates' clients have made dramatic commitments to implementing and integrating technology in all areas of their educational environments. These schools and districts are making steady progress towards fully integrating technology tools in all areas of teaching and learning. Nevertheless, as with all well-managed implementation efforts, questions of performance must be asked. These questions are necessary not just to find out what is and is not working, but formative evaluation of performance is a critical factor in fine-tuning and improving future implementation efforts and planned activities. In this way, evaluation is a key component of all educational technology planning and implementation efforts. The question then turns to one of how to best accomplish this evaluation. Activities Sun Associates works with school districts across the country to design and implement evaluation strategies which inspire reflection and change. Our process for doing this is rather simple and roughly breaks down into the following steps: 1. Development of evaluation priorities with the participating district. We understand that the evaluation should focus specifically on the activities of a school or district's current technology initiative. In many cases, this means that evaluation will be taking a hard look at the impact that staff development has had on technology implementation. In all cases, we resist looking at only technology infrastructure. Districts are fully capable of "counting computers" on their own. Our task is to help schools and districts articulate their original vision and teaching and learning goals into viable evaluation priorities and questions. In other words, we help districts answer the question "What difference is all this technology making in terms of teaching and learning?" 2. Work with a representative team of district staff - classroom teachers (users), administrators, trainers, and others as identified by client - to develop practice profiles of what constitutes effective implementation of the chosen priorities. This is the heart of the evaluation process as it defines the indicators to be used to evaluate success in the chosen priority areas. For example, if we focus on just one aspect of technology implementation - staff development -we may ask "What does truly effective teacher use of technology look like?" In this way, the team identifies its optimum desired outcome for use of the particular technology. One of the major roles of Sun Associates consultants, as facilitators in these discussions, is to insure that the team does not under or over estimate their desired outcomes. This is why the process requires a facilitator experienced in both the realities of the chosen district and the full range of possibilities for any particular technology. Indicator development does not stop with defining indicators for optimum success. Rather, the team is asked to define indicators which describe "less than optimum" levels of achievement that when arranged in order would culminate in the optimum success. Arranged in a matrix, these indicators form a rubric which will be used to measure the school or district's success and progress in meeting desired outcomes. 3. Develop data collection procedures Once indicator rubrics have been developed for all desired elements of priority areas, the school or district evaluation team develops lists of data and other supporting evidence that needs to be collected to measure the district's performance within the rubric. We facilitate the development of data collection process, and are sure to add in various data collection procedures that we are aware of and that the team might overlook. It is important to note - and this is a point that always needs to be made to the project team - that data is not restricted to quantitative information and/or simple survey data. Rather, data can and should include things such as interviews, observations, and a variety of stories about the experiences involved with technology integration. In addition to the above, Sun Associates can create a final written report that collects all of the indicators, rubrics, and data collection devices/objectives. These materials can be organized into an evaluation plan for the district and presented as such to the district's Technology Committee, School Committee, or other policy/oversight board. Summary In summary, Sun Associates works with schools and districts to create and implement educational technology evaluations which have the following features: The evaluation methodology makes use of a number of indicators that measure degrees of success in all key technology program areas. In particular, we focus on helping our clients understand and evaluate the impact of technology on teaching and learning. Under the guidance and facilitation of Sun Associates consultants, a representative team of school or district personnel work to develop their own unique indicators of success. This team is also trained to develop data collection priorities and requirements. The indicator development process is one which is designed to inspire considerable reflection as to what constitutes "effective" technology integration. By requiring stakeholders to set their own criteria for success - as guided and monitored by a knowledgeable facilitator and other outside informational resources - this evaluation process has the effect of strengthening a school or district's understanding of technology integration and specifically how it impacts teaching and learning . Sun Associates' Qualifications Sun Associates is an educational technology consulting firm specializing in issues related to the integration of technology in primary and secondary schools, districts, and classrooms. We take a broad approach to technology implementation which emphasizes the need to link the efforts of teachers, students, administrators, parents, and other community members in a common understanding of the uses and value of classroom technology. This approach is realized through services centered around: Assistance to school and district strategic technology planning committees Evaluation of school and district educational technology implementation Assistance to educators on choosing and using educational software and hardware Assistance to educators conceptualizing and creating on-line information, servers, and other electronic publications Several examples of the firm's recent work are listed below: Evaluation of Lexington (MA) Public Schools Year Two Technology Plan Implementation ­ evaluation of the impact and effectiveness of the unique train-the-trainers approach that this district is taking for developing basic technology skills in all of its elementary and middle school teachers. The evaluation process involves developing indicators of success and rubrics which the district will use in its evaluation and on-going technology planning efforts. Evaluating the Impact of Technology: A Workshop Series for Kentucky School Districts- an on-going series of two-day workshops for school districts in Kentucky to develop procedures and plans related to the evaluation of technology implementation efforts. Held in partnership with the Appalachia Educational Laboratory, these workshops provide hands-on experiences related to understanding the basic types of educational program evaluation; the links between strategic technology planning and the evaluation of technology implementation; and developing processes and procedures for evaluating district educational technology implementation. An Evaluation of Educational Technology Implementation for Warren County (KY) Independent Schools - a six month study, with a 150-page final report and various presentations for a 15-school district in south-central Kentucky. This study examined the current use of educational technology across the district. The goal of this project was to assist the district in assessing the effectiveness of current technology use and the implementation of its district technology plan. Virgin Islands Territorial Five Year Master Technology Plan - guidance and technical assistance to the territorial government in the creation of a master plan for technology implementation in schools and administrative offices. Specific services have included providing assistance in the overall design of the plan, facilitating planning committee and subcommittee meetings, editing and critiquing the overall plan, and conducting Territory-wide workshops on school technology planning. West Windsor-Plainsboro (NJ) Public Schools Educational Technology Plan - guidance and technical assistance in the creation of West Windsor-Plainsboro's district-wide technology plan. Specific services include facilitating the development of a vision for educational technology; developing and administering a district technology needs assessment; developing a professional development plan; and overseeing the development of all key strategic plan components for submission to and approval by the New Jersey state department of education. Timeline The time a school or district takes to develop and implement an educational technology evaluation varies greatly. Significant factors that determine the amount of time required are: The size of the school or district The scope of the evaluation effort - i.e., how many evaluation questions/indicators are to be developed and explored? The amount of time/effort a district is able to devote to technology evaluation and on-going planning Most of Sun Associates' evaluation projects take approximately six months to complete. During this time, a school/district evaluation committee would meet monthly. The first several meetings are full or half-day events and are used to orient the evaluation committee to the process and to begin to develop indicators. Later meetings are generally short, after-school, meetings and are used to check progress and coordinate efforts. Data collection takes several weeks and is usually dispersed over several months. Budget Like the evaluation timeline, the budget for an evaluation project varies. Significant factors that determine budget are: The size of the school or district The amount of time/assistance Sun Associates provides in the data collection phase The degree to which Sun Associates assists the evaluation team in writing a final report Contact us at 978-453-3070 or http://www.sun-associates.com/contact.html to discuss your particular situation and needs.

مرور کوتاهی بر مراکز رشد

مرور کوتاهی بر مراکز رشد

اصغر ناصری – فروردین 1382

تاریخچه مختصر مراکز رشد^[1][1]

اولین مرکز رشد تجاری^[2] در سال 1959 در نیویورک، در پاسخ به یک نیاز محلی تاسیس شد. کارخانه ماسی – فرگوسن^[3] دربهای خود را بسته بود و کارکنان آن بیکار شده بودند. تعدادی از کارکنان باسابقه از سوی بقیه انتخاب شدند تا در ساختمانهای تعطیل شده کارخانه کسب و کار جدیدی را آغاز کنند. آنها بزودی متوجه شدند که مجموعه مهارتهای لازم برای به راه انداختن یک کسب و کار جدید را ندارند. آنها به کمک در زمینه ایجاد یک طرح تجاری، حسابداری، بازاریابی، موارد قانونی، بانکداری و تکنیکهای فروش نیاز داشتند. وقتی کمکهای مورد نیاز فراهم شد، شرکت شروع به پیشرفت و رونق یافتن نمود. فراهم کنندگان این کمکهای فنی و فکری سنگ بنای اولین مرکز رشد را گذاشته بودند.

اولین محرک بزرگ توسعه مراکز رشد، توسط مدیریت بنگاههای اقتصادی کوچک آمریکا^[4] اعمال شد که توسعه مراکز رشد را در فاصله سالهای 1984 تا 1987 موجب گردید. تعداد مراکز رشد در فاصله این سالها از 20 عدد تا 70 عدد افزایش پیدا کرد.

اکنون حدود 850 مرکز رشد در آمریکای شمالی و حدود 3500 عدد در سراسر دنیا وجود دارند (شامل 800 عدد در اروپا که تقریباً 300 تای آنها خصوصی هستند). بیشتر ایالات آمریکا اقدام به برپایی مراکز رشد نموده اند تا نیازهای محلی خود را برطرف نمایند. این نیازها می توانند شامل موارد زیر یاشند: برنامه های بازسازی اقتصادی، توسعه تکنولوژی هدفمند، توانبخشی اقتصادی دارندگان بنکاههای کوچک، و مراکز رشد ویژه برای بخشهای صنعتی (کار با چوب، پردازش مواد غذایی، تکنولوژیهای پزشکی، سرامیک، نرم افزار، و غیره).

تعاریف و مفاهیم

یک مرکز رشد تجاری، ابزاری برای توسعه اقتصادی است که برای شتاب بخشی به رشد و موفقیت شرکتهای کارآفرین، از طریق ارائه خدمات و منابع پشتیبانی تجاری طراحی شده است. هدف اصلی یک مرکز رشد تجاری، توسعه شرکتهای موفق است که بتوانند در حالت قابل دوام از نظر اقتصادی و متکی به خود، از مرکز رشد خارج شوند. این فارغ اتحصیلان مرکز رشد، ایجاد اشتغال کرده، تکنولوژیهای جدید را به ابعاد تجاری رسانده و اقتصادهای ملی و محلی را قدرت می‌بخشند. به علت ماهیت اشتغال زایی این موسسات، مراکز رشد امروزه بعنوان ابزار اصلی توسعه اقتصادی شناخته می‌شوند.

مراکز رشد با فراهم ساختن امکانات، فضای کاری و تجهیزات اجاره ای، همچنین خدمات پشتیبانی فنی و کمک در جهت دستیابی به منابع مالی از مشتریان خود حمایت می کنند.

اکثر بنگاههای کوچک در سه یا پنج سال اول تاسیس خود با ورشکستگی مواجه می شوند. مطالعات نشان می دهند که دو دلیل اصلی این شکستها عدم تجربه کافی در مدیریت و سرمایه ناکافی می باشد. بقیه دلایل این امر عبارتند از:

• ·        برنامه ریزی نامناسب
• ·        فقدان دانش یازار
• ·        عدم جستجوی توصیه های متخصصین
• ·        فقدان برنامه ریزی و بازبینی مالی
• ·        تمرکز دارندگان بنگاهها بر رفتارهای تاکتیکی بجای رفتار استراتژیک

مراکز رشد تجاری با کارآفرینان همکاری می کنند تا ریسکها را کاهش دهند، مسائل و مشکلات را سریعتر حل کنند، منحنی یادگیری را کوتاهتر کنند و احتمال موفقیت را بهبود بخشند. مطابق آمار 87 درصد بنگاههای کوچک که توسط یک مرکز رشد حمایت شده اند عمری بیش از 5 سال داشته اند^[5].

دو اصل اساسی که اثربخشی مراکز رشد را مشخص می کنند عبارتند از^[6]:

• ·        مراکز رشد با به حداکثر رسانیدن موفقیت شرکتهای نوظهور اثر مهمی در سالم سازی اقتصاد دارند.
• ·        مرکز رشد خود یک مدل دینامیک از عملیات تجاری کارا و پایدار است.

یک مرکز رشد با تمرکز بر تکنولوژی^[7]، بعنوان مکانی برای معرفی و الهام بخشیدن به ایده ها، روشها، فرایندها و محصولات دانش ـ پایه^[8] است. این مراکز رشد باعث تسریع فرایند تبدیل ابداعات و نوآوریها به زمینه های عملی می گردند.

مرکز رشد خدمات فنی مهندسی

جایگاه خدمات فنی مهندسی در توسعه اقتصادی

همچنانکه در بخش قبلی این گزارش اشاره شد، یکی از اهداف مراکز رشد، تامین خدمات پشتیبانی فنی برای شرکتهای نوپا و تازه تاسیس است. بجا است در ابتدا نگاهی به اهمیت و جایگاه خدمات فنی مهندسی در توسعه اقتصادی داشته باشیم.

در جملة آغازین کتاب "Successful Services Exporting" که توسط سازمان تجارت جهانی منتشر گردیده است, می‌خوانیم^[9]:

"جهانی شدن بازارها تا حد بسیار زیادی به دلیل بین‌المللی شدن بخش خدمات است. خدمات، گرچه اغلب برای سیاستگذاری ناملموس است, اما نقش حیاتی را در تسهیل تمام جوانب فعالیتهای اقتصادی ایفا می‌کند."

خدمات هم‌اکنون حدود دوسوم فعالیت‌های اقتصادی دنیا را به خود اختصاص داده است. در سال 1995, از 100 شرکت برتر جهان از حیث در‌آمد، 52 درصد را شرکت‌های خدماتی تشکیل داده‌اند. نکتة جالب توجه آنکه تعداد متوسط کارکنان این شرکتها, حدود نصف تعداد متوسط کارکنان 48 درصد باقیمانده است. به عبارت دیگر در 52 شرکت از 100 شرکت برتر دنیا که خدماتی بوده‌اند, درآمد سرانة هر فرد شاغل حدود دو برابر درآمد سرانة 48 شرکت صنعتی بوده است.

کنفرانس تجارت و توسعه ملل‌متحد (انکتاد) دریافته است که وجود و عدم وجود خدمات تخصصی حرفه‌ای و کسب‌وکار, وجه تمایز اساسی بین کشورهای توسعه‌یافته و در حال توسعه است. در دسترس بودن اینگونه شرکتها, تأثیر چشمگیری بر ساختار هزینه‌ای شرکتها دارد. در صورت عدم وجود چنین شرکتهایی، نیازهای کارشناسی یا باید در همان کشور به وسیلة استخدام متخصصان تأمین شود که در اینصورت هزینه‌های ثابت عملیاتی افزایش می‌یابد و یا از طریق یک فروشنده خارجی تأمین می‌شود که در نتیجه موجب افزایش واردات می‌شود. درصورت وجود خدمات تخصصی به صورت مؤسسات مستقل در داخل کشور، شرکتها می‌توانند قراردادهایی برای تخصص موردنیاز خود انعقاد نموده و از تخصص آنها به صورت پاره‌وقت (که از لحاظ هزینه نسبت به کار کارشناسان تمام‌وقت مقرون به صرفه ‌تر است) استفاده کنند. مطالعات انجام‌ شده توسط بانک آسیایی توسعه در اندونزی و مالزی نشان می‌دهد که برای رقابت در بازارهای جهانی، صادرکنندگان کالاها و خدمات در این کشورها تا حد بسیار بالایی وابسته به وجود خدمات خارجی هستند^[10].

---

---

[1][1] . Stevens Institute of Technology (attila.stevens-tech.edu/tvi/ASEM5.pdf)

[2][2] . Business incubator

[3][3] . Massey-Ferguson

[4][4] . Small Business Administration (SBA)

[5][5] . http://www.nal.usda.gov/ttic/incubator/biintro.htm

[6][6] . National Business Incubation Association 2001

[7][7] . Technology-focused incubator

[8][8] . Knowledge-based

9. "صادرات موفقیت آمیز خدمات"  ، ترجمه: محمد لطفی , ناشر: موسسه مطالعات و پژوهشهای بازرگانی

10. منبع شماره 9

مبانی نمایه سازی استنادی

مبانی نمایه سازی استنادی

گردآوری و تالیف: اصغر ناصری (asna50@yahoo.c0m)

بهمن ماه 1384 

آدرس مقاله: 

http://sci-tech-news.8k.com/articles/Citation/CitationIndexing.htm

مفاهیم بنیادی دانشنامه نویسی

مفاهیم بنیادی دانشنامه نویسی

گردآوری و تالیف: اصغر ناصری ([e-mail])

بهمن ماه 1384

دانشنامه (Encyclopedia یا Encyclopaedia)، اثر مرجعی است که اطلاعاتی در یک سلسله موضوعات ارائه می‌کند. دانشنامه ها می توانند بسیاری از زمینه های مورد توجه را در بر بگیرند، یا اینکه بر یک زمینه مطالعاتی ویژه مانند یک ناحیه جغرافیایی، یک گروه نژادی و یا یک رشته دانشگاهی متمرکز شده باشند. بیشتر دانشنامه ها دارای صدها و یا هزاران مقاله هستند که هر کدام به مبحث مجزایی می پردازند. بیشتر مقالات شامل شکل، نقشه، تصویر یا سایر عناصر رسانه ای هستند که در درک مفاهیم به خواننده یاری می رسانند برای چندین قرن دانشنامه ها بصورت مجموعه های چند جلدی کتاب منتشر می شدند، لیکن در انتهای قرن بیستم میلادی به اشکال جدیدی همچون سی دی، دی وی دی و بر روی اینترنت ظاهر گشتند.

عبارت دانشنامه (enyclopedia) از عبارت یونانی enkyklios paideia می آید که به معنی آموزش جامع بوده و در ابتدا به مجموعه دستورالعمل هایی در همه شاخه های دانش و یا آموزش های جامع در یک موضوع تخصصی اطلاق می شد. این مفهوم منجر به ایده جمع آوری مواد اطلاعاتی درباره چنین دستورالعمل هایی بصورت یک اثر واحد گشت که در ان محتوا و روابط هنرها و علوم مختلف بطور نظام یافته توضیح داده شده بودند. تلاش برای تولید کتابهایی از این دست به بیش از 2000 سال قبل باز می گردد،  لیکن مفهوم دانشنامه تا قرن شانزدهم میلادی به چنین آثاری اطلاق نگشته بود.

دانشنامه های اولیه برای خواندن و مطالعه پیوسته منظور شده بودند و در آنها مجموع آموخته های یک نویسنده منفرد ارائه می شد. این دانشنامه ها بعنوان کتابهای درسی جامع بکار می رفتند، بنابراین با دانشنامه های نوین که منابع مرجع بشمار رفته و حاصل همکاری علمی افراد بسیاری هستند، تفاوت دارند.

دانشنامه ها در دنیای باستان

گرچه ارسطو فیلسوف یونانی به موجب گستره وسیعی از موضوعات که در آثارش آورده و تلاش در جهت خلاصه کردن دانش موجود در زمان خود، پدر دانشنامه نویسی بشمار می رود، لیکن تالیف اولین دانشنامه واقعی به فیلسوف یونانی دیگری بنام اسپیوسیپوس نسبت داده می شود که شاگرد افلاطون بود. لیکن چیزی از اثر وی باقی نمانده است. اولین دانشنامه نویس رومی مارکوس تیرنتیوس وارو بود که دانشنامه علوم انسانی او به نام Disciplinae در سال سی ام قبل از میلاد شامل نه کتاب می شد. هر کدام از این کتابها به یکی از موضوعات دستور زبان، بحث منطقی، معانی بیان، جغرافیا، ریاضیات، طالع بینی، موسیقی، پزشکی و معماری اختصاص یافته بود. امروزه هیچکدام از این کتابها باقی نمانده است.

چنگ زو امپراتور چینی سلسله مینگ بر تالیف دانشنامه یونگل نظارت می کرد که یکی از بزرگترین تالیفات تاریخ در نوع خود بود. این دانشنامه در سال 1408 کامل شد و مشتمل بر 11،000 مجلد دست نویس بود. اکنون تنها 400 عدد از آنها باقی مانده است.

در سلسله کینگ که پس از دودمان مینگ در چین بر سرکار آمد، امپراطور کواین لانگ شخصا 40،000 شعر را انشا نمود. این اشعار بخشی از کتابخانه بزرگی را مشتمل بر 7ر4 میلیون صفحه در 4 قسمت و هزاران دست نوشته تشکیل می داد. این اشعار که عنوان "نگریستن بر امواج در یک دریای مقدس" را بر خود داشتند، بخش بزرگی از دانش آن زمان چین را در خود داشت.

مجموعه های اولیه ای که مسلمانان از دانش قرون میانه تهیه کردند شامل آثار بسیار جامعی بود که اولین نطفه های روش علمی، روش تاریخی و ارجاعات استنادی در آنها بسته شده بود. کارهای قابل ذکر در این زمینه عبارتند از دانشنامه علوم ابوبکر رازی، معتزله الکندی شامل بر 270 جلد و دانشنامه پزشکی ابن سینا که بمدت چند قرن مرجع استاندارد این علم بشمار می رفت. موارد مهم دیگر که می توان ذکر کرد عبارتند از آثار تاریخی و جامعه شناسی طبری، مسعودی، ابن رشد، عطار و ابن خلدون که کتاب معروف او موسوم به مقدمه حاوی اشاراتی به نحوه رعایت درستی در گزارشات مکتوب است که هنوز کاملاٌ بکار می آیند. این دانشوران تاثیر بزرگی بر روش پژوهش و تصحیح گذاشتند که بیشتر مرهون الگوی اسلامی اسناد بود. این الگو بر وفاداری به متن اصلی آثار، بررسی صحت منابع و جستار شکاکانه تکیه داشت.

قدیمی ترین دانشنامه کاملی که تاکنون باقیمانده است، Historia Naturalis (حدود 77 سال پس از میلاد) می باشد که توسط نویسنده رومی پلینی بزرگ به نگارش در آمده است. موضوع این دانشنامه تاریخ طبیعی است که در 37 جلد و 2،493 فصل مورد بحث قرار گرفته است. تشریح ریاضی و فیزیکی جهان، انسان شناسی و فیزیولوژی بدن انسان، گیاه شناسی مشتمل بر کشاورزی، باغبانی و کشت و زرع، حیوان شناسی و سنگ شناسی همراه با کاربرد فلزات و سنگ های قیمتی در هنر مباحث این دانشنامه را تشکیل می دادند. دانشنامه پلینی برای مدت 1،500 سال بطور وسعی مورد استفاده بود.

دانشنامه های قرون میانه و رنسانس اروپا

حدود سال 400 میلادی یک نویسنده  لاتین به نام مارتیانوس مینئوس فلیکس کاپلا که در کارتاژ حقوق خوانده بود، دانشنامه ای به نام ازدواج فیلولوژیا و مرکوری نگاشت که در اصل در مورد ازدواج خدای روم مرکوری و بانویی بسیار دانا به نام فیلولوژیا بود. در این کتاب که به نثر و شعر بود، بیانات درستی در مورد گردش سیارات مرکوری (تیر) و ونوس (ناهید) به دور خورشید ایراد شده بود. صحت این مدعا تا قرن هفدهم میلادی پذیرش عام نیافت.

دانشنامه دیگری که برای چندین قرن مورد احترام زیادی بود، اتیمولوژی (سرآغازها) تالیف شده به سال 623 توسط کشیش و استاد اسپانیایی سنت ایزیدور از سویل بود. این اثر هفت مورد از علوم انسانی شامل مباحثی در پزشکی، حیوانات، کره زمین، آثار عهد عتیق، دستور زبان، جنگ بازی ها، کشتی ها و ساختمانها را پوشش می داد. در قرن نهم مجلدات هفتم تا بیستم از این دانشنامه توسط رابانوس مائوروس طبقه بندی موضوعی شد. این شیوه طبقه بندی مقالات یک دانشنامه هنوز نیز به قوت خود باقی است. دانشنامه ایزیدور برای اولین بار در 1473 به چاپ رسید. در سال 1559 نویسنده آلمانی پاول اسکالیش دانشنامه ای در مورد تمامی علوم زمان خود نگاشت. در این اثر برای اولین بار واژه انسایکلوپدیا (دانشنامه) بطور رسمی بکار رفته بود.

تمامی مجموعه های اولیه دانش بشری و بسیاری از متاخرین آنها فاقد نظام طبقه بندی بوده و دچار نوعی هرج و مرج در فرم و محتوا بودند. مسئله هماهنگی یا نظام بخشی به تمامی شاخه های علوم چالشی بود که تنها در دوران نوین حیات علمی بشر به سرانجام رسید.

در سال 1620 فیلسوف و سخنور انگلیسی فرانسیس بیکن ساختار اولیه اثر عظیم خود احیای بزرگ را بنا نمود. این اثر اولین تلاش برای تالیف یک دانشنامه با سازمان فلسفی معتبر و روشی درست بشمار می رفت، لیکن بیکن هیچگاه به تکمیل اثر خود توفیق نیافت.

تاثیرات عصر روشنگری

روش نوین دانشنامه نویس تا حد زیادی محصول عصر روشنگری قرن هجدهم بشمار می رفت. یکی از گرایشات موجود در این زمان، اشتیاق زیاد به تالیف کتب مرجع برای شمار کثیری از خوانندگان بود. دانشنامه ای این عصر از ترتیب منطقی طبقه بندی بر حسب موضوع استفاده می کردند. دانشنامه نویسان تا حد زیادی متاثر از آرای فلاسفه آلمانی کریستین فون ولف، ایمانوئل کانت و فردریش هگل بودند. طبقه بندی موضوعی راه را برای .مرتب سازی الفبایی مقالات بر حسب واژگان کلیدی، نامها و یا مباحث ویژه باز نمود. این شکل از دانشنامه شبیه واژه نامه (دیکشنری) و این کلمه در عنوان بسیاری از دانشنامه های آن زمان بکار می رفت.

رویکردهای نوین به دانشنامه

بتدریج دانشنامه جای خود را بعنوان مرجعی برای استفاده های موردی باز کرد که استفاده کننده می توانست مبحث یا اطلاعات خاصی را تحت عبارت مناسب به ترتیب حروف الفبایی بیابد. برخی از دانشنامه های نوین شباهت زیادی به یک واژه نامه دارند و محتویات خود را به مقالات بسیار کوتاهی تقسیم کرده اند. برخی نیز تا آنجا که ممکن است محتویات خود را تحت عناوینی گسترده ترکیب نموده و از مقالاتی بلندتر درباره موضوعات مجزا تشکیل شده اند. به دانشنامه هایی که از این رویکرد استفاده می کنند دانشنامه های تک نگاشتی گفته می‌شود.

بیشتر دانشنامه های نوین هر دو رویکرد را بکار می برند (واژه نامه ای با مقالات کوتاه درباب موضوعات مجزا و تک نگاشتی با مقالات بلند درباب موضوعات گسترده)، لیکن گرایش بیشتری بسوی نوع واژه نامه ای وجود دارد، زیرا این نوع، نیازهای خواننده های متخصص و عمومی را برآورده می سازند. از آنجایی که مرتباٌ بر حجم دانش بشری افزوده می شود، رویکرد مدخل کوتاه[5] (واژه نامه ای) به ناشرین امکان انعطاف پذیری بیشتری در افزودن مباحث جدید به دانشنامه خود می دهد. بیشتر ناشرین دانشنامه مجموعه ای از متخصصین را بعنوان مولف و ویرایشگر بخدمت می گیرند. ویرایشگران که از دانشمندان، تاریخدانان، جغرافی دانان و سایر متخصصین تشکیل شده اند، به جمع آوری دانش موجود پرداخته و آنها را به شیوه ای ارائه می کنند که علاوه بر صحت دارای روشنی لازم باشد تا خواننده عمومی نیز از درک مفاهیم بهره مند گردد.

برای مقایسه دانشنامه واژگانی با دانشنامه تک نگاشتی از این مثال می توان سود جست. در یک دانشنامه واژگانی برای یافتن اطلاعاتی درباره کشور ایران باید به قسمت ‹‹الف›› مراجعه کنید و احتمالاٌ مقاله کوتاهی در چند صفحه، درباره کشور ایران، موقعیت جغرافیایی، آب و هوا، فرهنگ و تاریخ آن خواهید یافت. جهت یافتن اطلاعاتی در مورد رشته کوه زاگرس نیز باید به قسمت ‹‹ز›› مراجعه کنید و آنجا نیز مقاله کوتاهی خواهید یافت. لیکن در یک دانشنامه تک نگاشتی تمامی مطالب مربوط به تاریخ، جغرافیا، فرهنگ، سیاست و از جمله معرفی رشته کوه های مهم ایران را تحت مدخل ایران خواهید یافت. طول مقاله مربوط به واژه ایران ممکن است به صدها صفحه بالغ گردد.

یکی از معروفترین دانشنامه های تک نگاشتی، دانشنامه بریتانیکا می باشد این دانشنامه برای اولین بار در ادینبورو بین سالهای 1768 تا 1771 به چاپ رسید. سپس به سه مجلد تقسیم گشت و تاکنون مشخصات کلی خود را حفظ کرده است. تنها مقاله ذیل مدخل ایران در این دانشنامه، به 600 صفحه بالغ می شود. یازدهمین ویرایش این دانشنامه که از نظر دقت ویرایش علمی زبانزد بود، در سال 1911 در 29 مجلد به چاپ رسید.

تحولات اخیر در زمینه انتشار دانشنامه

از ابتدای دهه 1980 نشر دانشنامه به شکلبندی های غیرچاپی نیز گسترش پیدا کرد و نسخه هایی از دانشنامه های معروف بر روی سی دی، دی وی دی و بالاخره بر روی اینترنت منتشر شدند. در سالهای اولیه دهه 1980 دانشنامه Academic American Encyclopedia به طریق الکترونیکی قابل دسترس بود. کاربران می توانستند توسط مودم کامپیوتر خود و از طریق خطوط تلفن عادی با پایگاه داده این دانشنامه ارتباط برقرار کرده و متن آنرا دریافت کنند.

اولین دانشنامه ای که بر روی سی دی عرضه شد، در سال 1985 توسط انتشاراتی گرولیر آمریکا تولید شده بود.  در این دانشنامه الکترونیکی متن، صوت، تصاویر ثابت و متحرک با یکدیگر ترکیب شده بودند تا کار انتقال مفاهیم را به بهترین وجه به انجام برسانند. در سال 1993 دانشنامه اینکارتا متعلق به شرکت مایکروسافت بر روی سی دی عرضه شد. این دانشنامه فاقد نسخه چاپی بود. دانشنامه بریتانیکا نیز در سال 1993 بر روی سی دی عرضه شد. در سال 1997 دانشنامه اینکارتا برای اولین بار بر روی دی وی دی ارائه شد. دی وی دی امکان ذخیره اطلاعات بیشتری را نسبت به سی دی ها می دهد، در نتیجه استفاده بیشتری از انیمیشن و فیلم می توان نمود.

یک نوآوری بسیار مهم در زمینه انتشار دانشنامه در اواخر دهه 1990 رخ داد که متضمن استفاده از اینترنت می‌باشد. اکنون بسیاری از دانشنامه های مهم دارای نسخه های آنلاین بر روی اینترنت می باشند که بعضاٌ بطور هفتگی بروز شده و آخرین اطلاعات و دانش بشری به آنها افزوده می شود. برخی دانشنامه ها بصورت هیبرید ارائه می شود، بدین معنی که اصل مطلب بر روی سی دی عرضه شده لیکن آخرین اضافات را می توان از طریق اینترنت دریافت نمود. نشر آنلاین مزایای غیرقابل انکاری برای کاربران فراهم می آورد. از جمله اینکه دسترسی به مطالب دانشنامه در همه جا امکان پذیر بوده و بروز شدن مطالب توسط ناشرین بسرعت و آسانی صورت می پذیرد. مهمترین دانشنامه هایی که اکنون دارای نسخه اینترنتی هستند، عبارتند از:

·        Compton’s Encyclopedia

·        Encarta Encyclopedia

·        Encyclopædia Britannica

·        the New Book of Knowledge

·        the World Book Encyclopedia

اصول و روش تدوین دانشنامه

چنانچه پیشتر اشاره شد، یک دانشنامه از مجموعه ای مقالات مجزا تشکیل شده است و به عنوان هرکدام از مقالات، یک مدخل (entry) گفته می شود. دو نوع اصلی دانشنامه عبارت است از مدخل کوتاه و مدخل بلند. دانشنامه مدخل کوتاه متشکل از مقالات کوتاه بوده و در آن ترتیب الفبایی بر موضوع مقاله تقدم دارد. به این نوع دانشنامه، واژه نامه ای نیز گفته می شود و مطالب مربوط به دو مدخل ایران و زاگرس در قسمت ‹‹الف›› و ‹‹ز›› بطور جداگانه آمده اند. در نوع مدخل بلند که تک نگاشتی نیز نامیه می شود، موضوع بر ترتیب الفبایی تقدم دارد و تمام مطالب مربوط به ایران از جمله معرفی رشته کوه زاگرس، تحت مدخل ایران آورده شده است. طول مقالات این نوع دانشنامه ممکن است به صدها صفحه بالغ گردد. در این قسمت اصول و روش تدوین دانشنامه بطور مختصر شرح داده می شود.

اصول و ضوابط مدخل گزینی

اولین گام در تدوین دانشنامه، انتخاب اصول و ضوابط مدخل گزینی است. منظور از مدخل (entry) سرواژگان دانشنامه است که عنوان مقالات منفرد آنرا تشکیل می دهد. شرط اول در انتخاب مدخل تعلق داشتن آن به زمینه موضوعی کلی دانشنامه (مانند جغرافیا) می باشد. در انتخاب مدخل، علاوه بر داشتن شرط اولیه، یعنی تعلق عنوان به حوزه های موضوعی دانشنامه، معیار عام این است که مدخل پیشنهادی صرفاً اسم یا لغت نباشد، بلکه مطلبی را افاده کند که بتوان برای آن مقاله ای (با حداقل طول انتخابی برای مقالات دانشنامه، مثلاٌ دویست کلمه) نوشت. پس از تعیین این معیارها، باید محدودیت هایی برای مدخل گزینی تعریف کرد، زیرا هر دانشنامه ای باید دارای یک پایان باشد و عمل انتخاب مدخل ها را نمی توان بطور نامحدود ادامه داد. بعنوان مثال برای دانشنامه جهان اسلام این محدودیت ها می توانند شامل موارد زیر باشند:

1)     در مورد جغرافیای جهان اسلام تنها به معرفی شهرها و روستاهای دارای سابقه تاریخی در دوره اسلامی بسنده می شود.

2)     در مورد کتابها، فقط آنهایی معرفی می شوند که در "قدراول"اند. مقصود از "قدراول" کتابهایی هستند که در میان کتب مشابه به جهتی فضل تقدم دارند، مثلا دهها سال بلکه چند قرن مورد توجه دانشمندان قرار گرفته و نقدها و شروح و حواشی بسیار برآن نوشنه شده است، یا در زمان طولانی در حوزه های آموزشی، کتاب درسی بوده است، یا قدیمی ترین کتاب فارسی در رشته ای خاص به شمار می رود، یا در انتقال علوم به حوزه اسلام و برعکس، در انتقال علوم از حوزه اسلامی به نقاط دیگر سهم مهمی داشته است. از این قبیل است: شفا و قانون ابن سینا، المغنی عبدالجبّار، الفیّه ابن مالک، شرایع محقق حلّی، بحارالانوار مجلسی، صورالکواکب عبدالرحمان صوفی، التفهیم بیرونی، تاریخ طبری و ... .

3)     انتخاب مداخل به گونه ای صورت می پذیرد که بین علوم اسلامی مختلف توازنی برقرار گردد.

4)     انتخاب اشخاص برای معرفی از نظر میزان تاثیر گذاری بر تاریخ، و نه حجم آثار بجا مانده انجام می پذیرد.

5)     توجه به مطالب و مسائلی که به نحوی در جامعه و تاریخ مسلمان حضوری نسبتاً دیرپا، و در فرهنگ و تمدن اسلامی، به نحوه مثبت یا منفی، نقش داشته اند. مانند­ آداب و رسوم قومی، دینی، مانند جشنها و اعیاد؛­ درختها و اشیائی که با اعتبار نوع خود، ارزش فرهنگی و تمدنی دارند، مانند سرو، گردو و گلیم خوراکیهایی که در متون دینی ذکر شده اند، مانند انجیر و انار؛ گیاهان دارویی و احجار کریمه ای که در کتب علمی مسلمانان مطرح شده اند.

منابع گزینش مدخل

مدخل یابی عمدتاً از دو نوع منبع صورت می پذیرد:

1.      دانشنامه های دیگر، فرهنگنامه، سرگذشتنامه، اصطلاحنامه ها و تذکره ها

2.      مهمترین متون علمی موجود در حوزه های تخصصی

دانشنامه های موجود و فرهنگنامه ها بهترین منابع گزینش مدخل اند و در واقع کمک مؤثری به تدوین مجموعه مدخل می کنند. برخی از آنها دقیقاً به زمینه انتخابی اختصاص دارند، همچنین برخی از آنها عمومی و برخی دیگر تخصصی اند. از جمله آنهاسـت : دایرةالمعارف اسلام، دایرةالمعارف فارسی (مصاحب)، کشّاف اصطلاحات الفنون، دانشنامه ایرانیکا (دانشگاه کلمبیا) و فرهنگ معارف اسلامی، و نیز سرگذشتنامه های الفبایی چون وفیات الاعیان و روضات الجنات. ترجمه از روی دانشنامه های خارجی نیز بسیار مفید خواهد بود.

دسته بندی انواع مدخل

مدخل ها از نظر صوری به پنج نوع تقسیم می شوند: اصلی، فرعی، ارجاعی، مشروط، و محذوف. مدخل های اصلی آنهایی هستند که ذیل آنها مقاله می آید. مدخل های فرعی آنهایی هستند که قسمتی از یک مقاله را به خود اختصاص می دهند.

مدخل های ارجاعی آنهایی هستند که فقط ذکر می گردند و به مدخلی دیگر ارجاع داده می شود. ذکر این مدخل ها بیشتر برای راهنمایی به مراجعه کنندگان است. مثلاً کسی که به نام "بارفروش" برخورد می کند و طبیعی است که باید این نامه را در دانشنامه ببیند و از آنجا به "بابل" راهنمایی شود. دلایل ارجاع عبارت اند از: وجود رابطه هم ارزی بین دو مدخل، رابطه کل و جزء و رابطه جزء و کل. همچنین گاهی در ارجاع فقط به ذکر مدخل اکتفا می‌شود و گاهی توضیحی کوتاه می آید و سپس به مدخل دیگر ارجاع داده می شود. مدخل های مشروط آنهایی هستند که از نظر کلی پذیرفته شده اند، ولی احتمال می رود که درباره آنها نتوان مطلب کافی به دست آورد. این مدخل ها تصویب می شوند تا در منابع، بیشتر درباره آنها پژوهش شود و سپس درباره آنها تصمیم قطعی گرفته شود.

به مدخل هایی که گروه با بخش مدخل پیشنها می کنند ولی تصویب نمی گردند، مدخل محذوف گفته می شود. این مدخل ها را به عنوان سابقه در بخش مدخل نگهداری می کنند.

بعد از تصمیم نهایی در مورد هر مدخل، ممکن است درباره آن تجدیدنظر شود. گاهی در مرحله تألیف یا ویرایش مقاله، مدخلی حذف می گردد یا به عنوانی دیگر ارجاع داده می شود. برعکس آن نیز امکان دارد؛ یعنی، در پژوهشهای بعدی مطالبی به دست می آید که بر اساس آنها برخی مدخل های محذوف، پذیرفته می شوند. پشنهاد حذف مدخل، قطع نظر از آنکه از جانب گروه یا سایر پژوهشگران و صاحب نظران مطرح شده باشد، در بخش مدخل بررسی می شود.

ارجاعات مدخلی در متن

در برخی مقالات گاهی به مطلبی اشاره می شود که مستقلاً در دانشنامه درباره آن مطلب، مقاله نوشته شده یا نوشته خواهد شد. پرهیز از تکرار و توضیح مجدد مطلب، اقتضا می کند که این نکته به خواننده تذکر داده شود و مدخلی که مقاله مربوط، ذیل آن می آید مشخص گردد.

تدوین شیوه نامه

برای راهنمائی مولفان، مترجمان، ویراستاران، نسخه پردازان و مصححان دانشنامه، شیوه نامه ای تدوین می شود که موارد زیر در آن بروشنی تشریح گردیده است:

·         خصلت علمی دانشنامه, هدف ,گرایش, دامنه مطالب, سطح مقاله ها و مخاطبان مفروض آنها؛

·         گردش کار مقاله از دست نویس تا چاپ؛

·         نحوه اقتباس مطالب از منابع دیگر؛

·         نحوه رفع ابهام از مفاهیم موجود.