تکتونیک صفحه ای چیست؟

تکتونیک صفحه ای پدیده ای است که حرکت سطح زمین را در طول زمان، از ژرف ترین گودالهای اقیانوسی تا بلندترین کوهها توضیح می دهد.

این نظریه که در فاصله سالهای 1950 تا 1960 تدوین شده ریشه در نظریه رانش قاره ای دارد که برای اولین بار در سال 1912 پیشنهاد شد و مطابق آن قاره های سیاره زمین در طول زمان از یکدیگر رانده شده و فاصله گرفته اند. در آن زمان علت این پدیده روشن نبود اما اکنون پژوهشگران توضیح محکمی برای آن دارند: تکتونیک صفحه ای.

تکتونیک صفحه ای نظریه ای است که بر اساس آن پوسته بیرونی زمین به تخته های بزرگی از صخره های صلب به نام صفحات تفکیک شده که بر روی جبه زمین می توانند بلغزند. جبه لایه سنگی درونی تر است که بالای هسته زمین قرار دارد. لایه صلب بیرونی زمین که شامل پوسته و جبه بیرونی است، لیتوسفر نامیده می شود. این لایه حدود 100 کیلومتر ضخامت دارد. زیر لیتوسفر آستنوسفر قرار دارد که یک لایه لزج است که بواسطه حرارت عظیم درون زمین بصورت لغزنده درآمده است. این لایه سطح زیرین صفحات پوسته زمین را روانکاری می کند و به لیتوسفر امکان می دهد بر روی آن بلغزد.

نیروی پیش ران پشت سر تکتونیک صفحه ای همرفتی در لایه جبه است. ماده داغ نزدیک هسته زمین به بالا صعود کرده و صخره های سردتر جبه فرو می روند. در این بین صفحات روی این جبه نیمه روان حرکت کرده و مدام به هم برخورد نموده یا به هم می چسبند. گاهی نیزاز هم گسیخته می شوند. زمین شناسان به مکانهای تلاقی صفحات زمین با نام مرزهای صفحات اشاره می کنند. این مرزها مانند درزهای جوش خوردن صفحات روی توپ بیس بال هستند.

وقتی صفحات بسوی هم حرکت کرده و به هم فشار می آورند، پوسته زمین به شکل رشته کوه ور می آید. برای مثال هند و آسیا حدود 55 میلیون سال پیش به هم آمدند و رشته کوههای هیمالیا را ساختند. برخی رشته کوهها هنوز به رشد کردن ادامه می دهند برای مثال کوههای آلپ با سرعتی بیش از فرسایش در حال رشد کردن هستند.

گاهی اوقات دو صفحه قاره ای در زیر اقیانوس به هم برخورد کرده و یکی به زیر دیگری می غلتد. گودال ماریانا در اقیانوس آرام شمالی که ژرف ترین نقطه دنیا است به همین طریق ایجاد شده است. خروج مواد مذاب داخل زمین به نام ماگما بر لبه های صفحات قاره ای زیراقیانوسی فشار وارد ساخته و آنها را بیش ترز از پیش از هم دور می کند.

صفحات قاره ای با سرعتی حدود 3 تا 5 سانتی متر در سال جابجا می شوند. در حال حاضر هفت صفحه پوسته ای عمده وجود دارند: آمریکای شمالی، پاسیفیک، اوراسیا، آفریقا، هند و استرالیا، آمریکای جنوبی و قطب جنوب. در طی 10 میلیون سال پیش صفحه هند و استرالیا به دو صفحه مجزا تفکیک شده است.

صفحه پاسیفیک (اقیانوس آرام) بزرگترین صفحات تکتونیکی کره زمین است. با مساحت 103 میلیون کیلومتر مربع، در کف اقیانوس پنهان شده است. صفحات کوچکتری نیز وجود دارند که در زمینه صفحه بزرگتر خود قرار گرفته اند. مانند صفحه عربستان که حرکت آن بسوی فلات قاره ایران عامل عمده زمین لرزه های سرزمین ایران است.

با وجودی که عمر کره زمین حدود 4.54 میلیارد سال تخمین زده می شود، پوسته اقیانوسی در نواحی فرورانش مداوما بازیافت می شود. این امر بدین معناست که قدیمی ترین کف اقیانوس تنها حدود 200 میلیون سال سن دارد. قدیمی ترین صخره های اقیانوسی در شمال غرب اقیانوس آرام و شرق دریای مدیترانه یافت می شوند. بخش هایی از پوسته قاره ای بسیار قدیمی تر هستند و در گرینلند سنگ هایی با قدمت 3.8 میلیارد سال یافت شده اند.

منبع:

https://www.livescience.com/37706-what-is-plate-tectonics.html